जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती |Cognitive Developmental Theory

 

जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती (Cognitive Developmental Theory)

मानवाचा बौद्धिक विकास हा मानसशास्त्रातील एक मूलभूत आणि गुंतागुंतीचा प्रश्न मानला जातो. विचारशक्ती कशी परिपक्व होते, स्मृती व तर्कबुद्धी कशी विकसित होते, तसेच मुलं जगाकडे पाहण्याची दृष्टी हळूहळू कशी बदलतात, हे समजून घेण्यासाठी विविध मानसशास्त्रज्ञांनी प्रयत्न केले आहेत. यामध्ये जीन पियाजे (1896–1980) हे नाव अग्रक्रमाने घेतले जाते. पियाजे हे मूळचे स्विस जीवशास्त्रज्ञ असून त्यांनी मुलांच्या विकास प्रक्रियेचा अभ्यास जीवशास्त्रीय दृष्टिकोनातून सुरू केला; परंतु हळूहळू त्यांचे लक्ष मानसशास्त्राकडे वळले. त्यांनी मुलांशी प्रत्यक्ष संवाद साधून, निरीक्षण करून आणि त्यांच्यावर प्रयोग करून त्यांच्या विचार करण्याच्या पद्धतीचा सखोल अभ्यास केला. पियाजे यांनी मांडलेली बोधनिक विकास उपपत्ती ही मुलांच्या बोधनिक उत्क्रांतीचे वैज्ञानिक स्पष्टीकरण करणारी ठरली आणि त्यामुळे ती बोधनिक मानसशास्त्राच्या पायाभूत संकल्पनांपैकी एक मानली जाते (Piaget, 1952).

पियाजेचे मूलभूत विचार

पियाजे यांनी मांडले की मुलं ही "लहान प्रौढ" (mini adults) नसतात. म्हणजेच, मुलांची बौद्धिक रचना आणि विचार करण्याची पद्धत ही प्रौढांपेक्षा पूर्णपणे वेगळी असते. प्रौढांचा विचार प्रामुख्याने तार्किक व सुसंगत असतो, परंतु मुलं विचार करताना अधिक प्रत्यक्षानुभवांवर आधारित, एकांगी व कधी कधी काल्पनिक दृष्टिकोन स्वीकारतात (Inhelder & Piaget, 1958). त्यामुळे मुलांच्या विचारप्रक्रियेचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांना केवळ अपूर्ण प्रौढ मानून चालत नाही, तर स्वतंत्र विकासाच्या टप्प्यांवर कार्यरत असणारे सक्रिय शिकणारे प्राणी मानावे लागते.

पियाजे यांच्या मते बौद्धिक विकास हा जैविक परिपक्वता आणि पर्यावरणाशी संवाद या दोन घटकांच्या परस्परसंवादातून घडतो. एका बाजूने, मानवी मेंदूतील जैविक वाढ व न्यूरोलॉजिकल परिपक्वता ही बोधनिक क्षमतेच्या विकासासाठी आधार प्रदान करते; तर दुसऱ्या बाजूने, मुलं ज्या सामाजिक, सांस्कृतिक व भौतिक पर्यावरणात राहतात, त्यांच्याशी असलेला संवाद व अनुभव हे त्यांच्या विचारांच्या चौकटी घडवतात (Vygotsky, 1978; Piaget, 1970). त्यामुळे विकास हा केवळ अंतर्गत जैविक प्रक्रियांवर आधारित नसून तो सतत बदलणाऱ्या पर्यावरणाशी परस्पर क्रियाशील असतो.

पियाजे यांनी विशेषतः अधोरेखित केले की मुलं ही सक्रियपणे शिकणारे असतात. ते केवळ बाह्य ज्ञान आत्मसात करत नाहीत, तर ते स्वतःच्या अनुभवांच्या आधारे संकल्पना बांधतात व बदलतात. या प्रक्रियेत ते दोन महत्त्वाच्या यंत्रणा वापरतात सात्मीकरण (assimilation) आणि अनुकूलन (accommodation). सात्मीकरण म्हणजे नवीन अनुभव किंवा माहिती विद्यमान मानसिक चौकटीत/ आकृतिबंधात (schemas) समाविष्ट करणे; तर अनुकूलन म्हणजे विद्यमान चौकट नवीन अनुभवाशी जुळवून घेण्यासाठी बदलणे (Piaget, 1954). उदा., बाळ एखाद्या गोल खेळण्याला "चेंडू" या विद्यमान आकृतिबंधात सामावते (सात्मीकरण); परंतु नंतर जेव्हा त्याला सफरचंद दिसते तेव्हा "सर्व गोल वस्तू चेंडूच असतात" हा गैरसमज बदलून तो नवीन आकृतिबंध तयार करतो (अनुकूलन). या दोन प्रक्रियांमधील संतुलनातून (equilibration) मुलांचा विचार अधिक जटिल व परिपक्व होत जातो (Flavell, 1985).

मुख्य संकल्पना

1. आकृतिबंध (Schema)

पियाजे यांनी "आकृतिबंध" ही संकल्पना मुलांच्या बोधनिक विकासाच्या केंद्रस्थानी ठेवली. आकृतिबंध म्हणजे अनुभवांची, कल्पनांची व ज्ञानाची मानसिक रचना (cognitive framework) होय (Piaget, 1952). प्रत्येक नवीन अनुभव मुलं आपल्या मेंदूत एका ठराविक चौकटीत किंवा वर्गवारीत ठेवतात. ही मानसिक चौकटच आकृतिबंध असते. उदा., एखादं बाळ खेळण्याला "गोल वस्तू" म्हणून पाहून त्याला या आकृतिबंधात साठवते. ही रचना सुरुवातीला अगदी साधी असते, पण जसजसे अनुभव वाढतात तसतसे ती गुंतागुंतीची आणि सूक्ष्म होते. आकृतिबंधांमुळे मुलांना बाह्य जग समजून घेता येतं, त्याची वर्गवारी करता येते आणि नवीन अनुभवांच्या आधारे आपली विचार करण्याची क्षमता बदलता येते (Flavell, 1963).

2. सात्मीकरण (Assimilation)

सात्मीकरण ही प्रक्रिया म्हणजे नवीन अनुभवाला विद्यमान आकृतिबंधात सामावून घेणे होय. जेव्हा मुलं नवीन वस्तू किंवा परिस्थितीचा सामना करतात, तेव्हा ती गोष्ट ते आधीपासून असलेल्या मानसिक चौकटीत बसवण्याचा प्रयत्न करतात (Piaget, 1970). उदा., बाळाला "गोल वस्तू" हा आकृतिबंध आधीपासून माहित आहे. जेव्हा ते नवीन चेंडू पाहते, तेव्हा तो विद्यमान "गोल वस्तू" आकृतिबंधात सहज बसतो. सात्मीकरणामुळे मुलं जग समजण्याच्या प्रक्रियेत परिचिततेची भावना निर्माण करतात. परंतु, जर नवीन अनुभव विद्यमान आकृतिबंधात सहज बसत नसेल, तर मुलं दुसरी प्रक्रिया वापरतात, ती म्हणजे अनुकूलन.

3. अनुकूलन (Accommodation)

अनुकूलन ही प्रक्रिया म्हणजे नवीन अनुभव विद्यमान आकृतिबंधात बसत नसेल तर आकृतिबंध बदलणे किंवा नवीन आकृतिबंध तयार करणे (Piaget, 1952). उदाहरणार्थ, जर बाळाने प्रथमच सफरचंद पाहिलं, तर त्याला दिसेल की सफरचंदही गोल आहे. परंतु चेंडूप्रमाणे त्याला उडवता किंवा खेळता येत नाही. त्यामुळे मुलं आपला "गोल वस्तू" आकृतिबंध बदलून "गोल पण खाद्य वस्तू" असा नवीन आकृतिबंध तयार करते. ही प्रक्रिया मुलांच्या विचारांमध्ये लवचिकता आणते आणि ज्ञानसंपन्नता वाढवते. अनुकूलनाशिवाय मुलांना नवनवीन अनुभवांची योग्य वर्गवारी करता येत नाही.

4. संतुलन (Equilibration)

सात्मीकरण आणि अनुकूलन यांचा योग्य संतुलित वापर करून मुलं बोधनिक संतुलन साधतात (Piaget, 1977). संतुलन म्हणजेच बौद्धिक विकासातील स्थिरता व सुसंगती. सुरुवातीला मुलं केवळ सात्मीकरणावर अवलंबून असतात, परंतु जसजशी त्यांना नवीन अनुभवांची गुंतागुंत समजते, तसतसं ते अनुकूलन करतात. अखेरीस या दोन्ही प्रक्रियांमध्ये संतुलन साधून मुलं अधिक उच्च बौद्धिक स्तरावर जातात. उदा., मुलं सुरुवातीला सर्व गोल वस्तूंना "चेंडू" समजतात, नंतर त्यात "फळं" आणि "खेळणी" अशा वेगळ्या वर्गवारी करतात. या प्रक्रियेतूनच मुलं सतत नव्या टप्प्यांकडे वाटचाल करतात. पियाजे यांच्या मते हीच संतुलन प्रक्रिया बोधात्मक विकासाची खरी शक्ती आहे (Wadsworth, 2004).

पियाजेची बोधनिक विकासाची टप्पे (Stages of Cognitive Development)

अ. संवेद-कारक टप्पा (Sensorimotor Stage)

जीन पियाजे यांच्या मते, बौद्धिक विकासाची पहिली पायरी म्हणजे संवेद-कारक टप्पा होय, जो जन्मापासून साधारण दोन वर्षांपर्यंत आढळतो. या टप्प्यात बालक आपले ज्ञान मुख्यतः इंद्रियांच्या अनुभवांद्वारे व शारीरिक हालचालींद्वारे मिळवते. म्हणजेच बाळ "बघणे, ऐकणे, स्पर्श करणे, चाखणे, वास घेणे" या मार्गाने आणि हात-पाय हलवून, वस्तूंशी संपर्क साधून जगाची ओळख करून घेतं. या काळात भाषा अजून विकसित झालेली नसते, त्यामुळे विचारप्रक्रिया ही प्रत्यक्ष कृती व अनुभवाशी निगडित राहते.

या टप्प्याची एक महत्त्वाची वैशिष्ट्यपूर्ण संकल्पना म्हणजे वस्तु-स्थैर्य (Object Permanence) होय. सुरुवातीला बाळाला असे वाटते की एखादी वस्तू डोळ्यासमोरून नाहीशी झाली म्हणजे ती अस्तित्वातच नाही. उदाहरणार्थ, खेळणे उशीखाली लपवलं तर बाळ त्याचा शोध घेत नाही. पण हळूहळू सहा ते आठ महिन्यांदरम्यान बाळाला जाणवू लागते की वस्तू दिसत नसली तरी ती अस्तित्वात असते (Baillargeon, 1987). यालाच वस्तु-स्थैर्य म्हणतात. याच क्षमतेमुळे बाळाला "आई बाहेर गेली तरी ती आहे" किंवा "खेळणे लपले आहे, पण ते शोधता येऊ शकते" हे कळते.

या टप्प्यात बाळ विविध उप-टप्पे (substages) पार करतं:

• प्रतिवर्त क्रिया (Reflexes) – जन्मानंतर पहिल्या महिन्यात चोखणे, पकडणे यांसारख्या नैसर्गिक प्रतिक्षिप्त क्रियांद्वारे अनुभव घेतले जातात.
• प्राथमिक चक्रीय क्रिया (Primary Circular Reactions) – 1 ते 4 महिने: स्वतःच्या शरीराशी संबंधित पुनरावृत्ती क्रिया जसे की बोट चोखणे.
• दुय्यम चक्रीय क्रिया (Secondary Circular Reactions) – 4 ते 8 महिने: बाह्य जगाशी संवाद साधण्याच्या पुनरावृत्ती क्रिया, जसे की खेळणे हलवून आवाज काढणे.
• दुय्यम क्रियांचा समन्वय (Coordination of Secondary Schemas) – 8 ते 12 महिने: ठराविक उद्देश साध्य करण्यासाठी विविध क्रियांचा समन्वय, जसे की खेळणे मिळवण्यासाठी उशी हटवणे.
• विकसित चक्रीय क्रिया (Tertiary Circular Reactions) – 12 ते 18 महिने: प्रयोगशीलता वाढते; वस्तू वेगवेगळ्या प्रकारे वापरून बघणे, परिणाम जाणून घेणे.
• मानसिक प्रतिमा (Mental Representation) – 18 ते 24 महिने: बालकाला मानसिक प्रतिमांचा वापर करता येतो, म्हणजे वस्तू प्रत्यक्ष समोर नसतानाही तिची कल्पना करता येते. याच्यामुळे भाषेचा प्रारंभिक विकासही शक्य होतो.

या टप्प्याचे शैक्षणिक व व्यावहारिक महत्त्व खूप आहे. उदाहरणार्थ, बालकाच्या शिक्षणात या टप्प्यात प्रत्यक्ष अनुभव, खेळणी, वस्तूंशी प्रत्यक्ष संपर्क या गोष्टींचा समावेश केला तर शिकण्याची गती वाढते (Ginsburg & Opper, 1988). पियाजे यांनी सांगितलेल्या या टप्प्यामुळे आधुनिक बाल शिक्षण (early childhood education) 'play-based learning' आणि 'hands-on learning' यांना महत्त्व प्राप्त झाले.

ब. पूर्व-संक्रियात्मक टप्पा (Preoperational Stage)

जीन पियाजेच्या बोधनिक विकासाच्या चार टप्प्यांपैकी दुसरा म्हणजे पूर्व-संक्रियात्मक टप्पा होय. हा टप्पा अंदाजे दोन वर्षांपासून सात वर्षांपर्यंत आढळतो. या काळात मुलांच्या विचारप्रक्रियेत मोठ्या प्रमाणावर बदल घडतात, परंतु त्यांचा विचार अजून मूर्त तर्कशक्तीवर आधारित नसतो. या टप्प्यातील मुलं प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित विचार करतात आणि त्यांच्यातील बौद्धिक प्रक्रिया अजून परिपक्व झालेल्या नसतात (Piaget, 1952).

1. भाषा व कल्पनाशक्तीचा विकास

या टप्प्यात मुलांची भाषा आणि कल्पनाशक्ती झपाट्याने विकसित होते. मुलं शब्दांचा वापर करून वस्तू, व्यक्ती आणि घटनांना नाव देऊ लागतात. भाषा ही केवळ संवाद साधण्याचे साधन नसून विचारांची रचना करण्यासाठी देखील महत्त्वाची ठरते. या काळात मुलं प्रतीकात्मक खेळ खेळतात, जसे की बाहुल्यांना आई-बाबा समजून खेळणे किंवा काठ्याला घोडा समजणे. अशा खेळांतून त्यांची कल्पनाशक्ती आणि प्रतिकात्मक विचार स्पष्टपणे दिसून येतो (Flavell, 1963).

2. स्वकेंद्रित विचार (Egocentrism)

पियाजे यांच्या मते या टप्प्यातील मुलांचा विचार स्वकेंद्रित (egocentric) असतो. म्हणजेच, ते इतरांच्या दृष्टीकोनातून विचार करू शकत नाहीत. त्यांना वाटतं की जगातील प्रत्येक व्यक्ती गोष्टी तशाच पाहते जशा ते स्वतः पाहतात. याचे उदाहरण म्हणजे पियाजेचा प्रसिद्ध "Three Mountain Task," ज्यामध्ये मुलं डोंगरांच्या मॉडेलकडे स्वतःच्या दृष्टीकोनातून पाहतात आणि समोर बसलेल्या व्यक्तीचं दृश्य कसं असेल हे समजून घेण्यात अपयशी ठरतात (Piaget & Inhelder, 1956).

3. संधारणाची संकल्पना न समजणे (Lack of Conservation)

या टप्प्यात मुलांना संधारणा ही संकल्पना अजून समजलेली नसते. " संधारणा" म्हणजे वस्तूचा आकार किंवा स्वरूप बदलले तरी तिचं प्रमाण (quantity), संख्या (number), वजन (mass) किंवा घनफळ (volume) तेवढंच राहतं. उदाहरणार्थ, पियाजेने घेतलेल्या प्रयोगात दोन समान ग्लासांत समान प्रमाणात पाणी ठेवलेले असते. जेव्हा त्यातील एका ग्लासातील पाणी एका उंच आणि बारीक ग्लासात ओतले जाते, तेव्हा या टप्प्यातील मुलं असा विचार करतात की उंच ग्लासातील पाणी जास्त आहे. त्यांना संधारण (conservation) झालं आहे हे उमजत नाही (Piaget, 1952; Siegler & Alibali, 2005).

4. विचार करण्याची मर्यादा

पूर्व-संक्रियात्मक टप्प्यातील मुलं विचार करू शकतात, पण त्यांचा विचार सांकेतिक आणि प्रत्यक्ष अनुभवापुरता मर्यादित असतो. ते तर्कशुद्ध नियम वापरू शकत नाहीत. त्यांचा विचार एकाच बाजूवर (centration) केंद्रित राहतो. म्हणजेच, एखाद्या घटनेत अनेक पैलू असले तरी मुलं फक्त एका पैलूकडे लक्ष देतात. उदा. पाण्याच्या प्रयोगात मुलं फक्त उंचीवर लक्ष केंद्रित करतात, रुंदी किंवा प्रमाण याकडे त्यांचं लक्ष जात नाही.

पूर्व-संक्रियात्मक टप्पा हा मुलांच्या बौद्धिक विकासातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. या टप्प्यात मुलं भाषा आणि कल्पनाशक्तीच्या साहाय्याने आपलं जग समजून घेऊ लागतात. परंतु त्यांचा विचार अजून मूर्त तर्कशास्त्रीय आधारावर नसतो. स्वकेंद्रित विचार आणि संधारणाच्या संकल्पनेचं अपूर्ण आकलन ही या टप्प्याची प्रमुख वैशिष्ट्यं मानली जातात. पियाजेचे या टप्प्यावरील निरीक्षणं बालमानसशास्त्र, शैक्षणिक मानसशास्त्र आणि अध्यापनशास्त्रासाठी आजही अत्यंत उपयुक्त मानली जातात.

क. मूर्त संक्रियात्मक टप्पा (Concrete Operational Stage)

जीन पियाजे यांच्या बोधनिक विकास उपपत्तीमध्ये मूर्त संक्रियात्मक टप्पा हा बौद्धिक परिपक्वतेसाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा कालखंड मानला जातो. या टप्प्यात मुलांच्या विचारशक्तीमध्ये लक्षणीय बदल घडतो. लहान वयातील पूर्व-संक्रियात्मक टप्प्यातील स्वकेंद्रित विचार हळूहळू कमी होतो आणि मुलं प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित तर्क करू लागतात. तथापि, या टप्प्यातील विचारशक्ती अजूनही मूर्त वस्तू आणि परिस्थितींवर मर्यादित असते; म्हणजेच मुलं प्रत्यक्ष पाहता, स्पर्श करता येणाऱ्या वस्तू आणि कृतींवरच तर्कशुद्ध विचार करू शकतात, परंतु गूढ किंवा अमूर्त विचार करण्याची क्षमता अजून विकसित झालेली नसते (Inhelder & Piaget, 1958).

1. संधारणा (Conservation)

या टप्प्यात मुलं " संधारणा" या संकल्पनेचं आकलन करू लागतात. संधारणा म्हणजे एखाद्या वस्तूचा आकार, रूप, स्वरूप बदललं तरी त्याचं प्रमाण तसंच राहातं ही जाणीव. उदा. दोन सारख्या ग्लासात पाणी असताना त्यातील पाणी एका उंच व बारीक ग्लासात ओतल्यावर, पूर्व-संक्रियात्मक टप्प्यातील मुलं म्हणतात की "पाणी वाढलं आहे," परंतु मूर्त संक्रियात्मक टप्प्यातील मुलं समजतात की पाणीचं प्रमाण बदललेलं नाही (Piaget, 1964). हा टप्पा म्हणजे मुलं प्रमाण, लांबी, वस्तुमान, आयतन इत्यादी भौतिक संकल्पना अधिक वास्तवदृष्ट्या समजू लागतात याचा पुरावा आहे.

2. उलटसुलट (Reversibility)

या टप्प्यात मुलं " उलटसुलट" म्हणजेच मानसिक क्रियांची उलट प्रक्रिया समजून घेऊ लागतात. उदा. एखादी गोट्यांची रांग डावीकडून उजवीकडे मोजली किंवा उजवीकडून डावीकडे मोजली तरी त्यांची संख्या तीच राहते, हे त्यांना कळते. याचा अर्थ मुलं मानसिकरीत्या उलट प्रक्रिया करणं शिकतात. त्यामुळेच ते गणिती क्रियांमध्ये प्रगती करतात, जसं की बेरीज-वजाबाकी, गुणाकार-भागाकार यांचं परस्पर संबंध समजणं. उलटसुलटचं आकलन हे बौद्धिक परिपक्वतेच्या दृष्टीने महत्त्वाचं पाऊल मानलं जातं (Flavell, 1963).

3. वर्गीकरण (Classification)

या टप्प्यात मुलं वस्तूंचं गुणधर्मांनुसार वर्गीकरण करू लागतात. उदाहरणार्थ, गोट्यांचा संच रंगानुसार विभागणे, त्यानंतर त्या रंगांच्या गोट्यांना आकारानुसार पुन्हा विभागणे इत्यादी. यामुळे मुलांना गट, उपगट आणि श्रेणी या तत्त्वांची जाणीव होते. वर्गीकरणामुळे मुलं अधिक जटिल समस्या सोडवू शकतात आणि शैक्षणिक पातळीवर विज्ञान व गणितातील संकल्पना समजण्यास सक्षम होतात (Piaget & Inhelder, 1969).

4. अनुक्रम लावणे (Seriation)

मूर्त संक्रियात्मक टप्प्यात मुलं वस्तूंचा अनुक्रम लावू शकतात. उदा. गोट्यांना लहान ते मोठ्या आकारानुसार लावणे. ही क्षमता त्यांच्या तार्किक विचारशक्तीचा विस्तार दर्शवते आणि गणितातील मोजणी, संख्येची श्रेणी व प्रमाण यांचं भान वाढवते.

5. कमी झालेला स्वकेंद्रीपणा (Reduced Egocentrism)

पूर्व-संक्रियात्मक टप्प्यातील मुलं इतरांच्या दृष्टिकोनाचा विचार करू शकत नाहीत. मात्र मूर्त संक्रियात्मक टप्प्यात मुलं इतरांच्या दृष्टीकोनातून पाहणं शिकतात. त्यामुळे सामाजिक संवाद अधिक परिपक्व होतो.

या टप्प्यातील मुलं शिकताना प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित अध्ययन-अध्यापन अधिक प्रभावी ठरते. प्रयोग, खेळ, गटकार्य यांचा वापर करून शिक्षकांनी मुलांना शिकविल्यास त्यांची संकल्पना अधिक पक्की होते. पियाजे यांच्या मतानुसार, या टप्प्यातील मुले अमूर्त नियम समजून घेण्यास तयार नसतात, म्हणून त्यांना मूर्त उदाहरणांच्या आधारे शिकविणे आवश्यक आहे (Piaget, 1970).

मूर्त संक्रियात्मक टप्पा हा मुलांच्या बौद्धिक प्रवासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा आहे. या कालखंडात मुलं तर्कशुद्ध विचार करू शकतात, परंतु तो अजूनही ठोस अनुभवांवर मर्यादित असतो. Conservation, Reversibility, Classification आणि Seriation यांसारख्या कौशल्यांचा विकास होतो. या टप्प्यामुळे मुलं शैक्षणिक दृष्ट्या गणित, विज्ञान आणि सामाजिक ज्ञान अधिक सखोलपणे समजू लागतात. त्यामुळे हा टप्पा मुलांच्या शैक्षणिक तसेच सामाजिक विकासासाठी मूलभूत पाया घालतो.

ड. औपचारिक संक्रियात्मक टप्पा (Formal Operational Stage)

जीन पियाजेच्या बोधनिक विकास सिद्धांतात औपचारिक संक्रियात्मक टप्पा हा अंतिम आणि सर्वात प्रगत टप्पा मानला जातो. हा टप्पा साधारणतः 11 ते 12 वर्षांच्या वयानंतर सुरू होतो आणि प्रौढावस्थेतही सुरू राहतो. या टप्प्यात मुलं किंवा किशोरवयीन केवळ प्रत्यक्ष अनुभवांवर आधारित विचार न करता अधिक अमूर्त, तार्किक आणि कल्पनात्मक (hypothetical) पद्धतीने विचार करू लागतात (Piaget, 1972).

1. अमूर्त विचारसरणी (Abstract Thinking)

या टप्प्यातील एक महत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य म्हणजे अमूर्त संकल्पना समजून घेण्याची क्षमता. मुलं आता फक्त दिसणाऱ्या वस्तूंवर किंवा प्रत्यक्ष परिस्थितींवर विचार मर्यादित ठेवत नाहीत, तर न्याय, स्वातंत्र्य, नैतिकता, प्रेम, तत्त्वज्ञान यांसारख्या अमूर्त कल्पनांचा विचार करू शकतात (Inhelder & Piaget, 1958). उदा. एखाद्या किशोरवयीन विद्यार्थ्याला “लोकशाही न्याय्य का आहे?” किंवा “स्वातंत्र्याची किंमत काय असते?” या प्रकारचे प्रश्न समजून घेता येतात.

2. कल्पनात्मक आणि "जर...तर..." विचार (Hypothetical-Deductive Reasoning)

औपचारिक संक्रियात्मक टप्प्यात मुलं hypothetical-deductive reasoning म्हणजेच “जर...तर...” या स्वरूपातील समस्यांवर विचार करू शकतात. याचा अर्थ ते सिद्धांतकल्पना (hypothesis) तयार करून त्यावर आधारित निष्कर्ष काढू शकतात (Flavell, 1963). उदा. जर एखाद्या विद्यार्थ्याला प्रश्न विचारला “जर गुरुत्वाकर्षण नसेल तर काय होईल?” तर तो त्यावर आधारित विविध तर्क लावून संभाव्य परिणाम स्पष्ट करू शकतो.

3. वैज्ञानिक पद्धतीने समस्या सोडवणे (Scientific Problem Solving)

या टप्प्यातील व्यक्ती समस्या सोडवताना केवळ अंदाज बांधत नाहीत, तर वैज्ञानिक पद्धतीने निरीक्षण, अनुमान, प्रयोग, तुलना यांचा वापर करू शकतात. पियाजेने याला hypothetico-deductive method असे नाव दिले आहे (Piaget & Inhelder, 1973). उदा. गणित, विज्ञान किंवा तर्कशास्त्रातील कठीण प्रश्न सोडवताना विद्यार्थी आधी गृहीतक मांडतो, त्यानंतर त्याची पडताळणी करून योग्य उत्तरापर्यंत पोहोचतो.

4. अनेक दृष्टीकोनातून विचार करण्याची क्षमता (Perspective Taking & Possibility Thinking)

या टप्प्यातील किशोरवयीन व्यक्ती स्वतःच्या दृष्टिकोनाबरोबरच इतरांच्या दृष्टिकोनाचाही विचार करू शकतात. ते एखाद्या परिस्थितीचे अनेक पर्याय आणि शक्यता तपासून त्यातील योग्य निवड करू शकतात (Case, 1992). उदा. एखाद्या सामाजिक समस्येचे निराकरण करताना ते एकाच उपायावर थांबत नाहीत, तर विविध पर्यायांचा विचार करून सर्वात योग्य पर्याय निवडतात.

5. नैतिक आणि सामाजिक विचारांची प्रगल्भता (Moral and Social Reasoning)

औपचारिक संक्रियात्मक टप्प्यात नैतिक विचारसरणी अधिक प्रगल्भ होते. या टप्प्यातील व्यक्ती केवळ नियम पाळतात म्हणून योग्य-अयोग्य ठरवत नाहीत, तर नैतिक मूल्ये, सामाजिक न्याय आणि तत्त्वे यांचा विचार करतात. या प्रक्रियेवर लॉरेन्स कोलबर्गच्या नैतिक विकास सिद्धांताचा (Kohlberg, 1981) प्रभाव दिसून येतो.

शिक्षक विद्यार्थ्यांना विचारतो:

“जर पाण्याचे सर्व स्रोत आटले तर काय होईल?”

या प्रश्नावर प्राथमिक किंवा मूर्त संक्रियात्मक टप्प्यातील मुलं फक्त पिण्यासाठी पाणी मिळणार नाही एवढाच विचार करतील. परंतु औपचारिक संक्रियात्मक टप्प्यातील किशोरवयीन विद्यार्थी पाणी आटल्याने शेतीवर, औद्योगिक उत्पादनावर, पर्यावरणावर, जागतिक राजकारणावर, तसेच मानवी जीवनावर होणारे दूरगामी परिणाम सांगू शकतो.

औपचारिक संक्रियात्मक टप्पा हा मुलांच्या संज्ञानात्मक विकासातील एक महत्त्वाचा वळणबिंदू आहे. या टप्प्यात ते प्रत्यक्ष अनुभवांपलीकडे जाऊन गूढ विचार, कल्पनात्मक विश्लेषण, वैज्ञानिक समस्या सोडवणे आणि नैतिक चिंतन यामध्ये सक्षम होतात. हा टप्पा केवळ वैयक्तिक बौद्धिक परिपक्वतेसाठी नव्हे, तर सामाजिक जबाबदारी, नैतिक निर्णय क्षमता आणि शैक्षणिक प्रगतीसाठीही आधारभूत ठरतो.

पियाजेच्या उपपत्तीचे महत्त्व

जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती शिक्षणशास्त्रासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरली आहे. या उपपत्तीमुळे मुलांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेविषयी एक नवा दृष्टिकोन मिळाला. पूर्वी शिक्षण हे प्रामुख्याने माहिती देण्यावर व पाठांतरावर आधारित होते; परंतु पियाजेने दाखवून दिले की मुलं सक्रियपणे शिकतात आणि अनुभवांमधून स्वतःच्या मानसिक रचना (schemas) घडवतात. त्यामुळे शिक्षकांना हे समजले की शिक्षण देताना विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक परिपक्वतेच्या स्तराचा विचार करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, मूर्त संक्रियात्मक टप्प्यातील मुले प्रत्यक्ष वस्तू व प्रत्यक्ष उदाहरणे वापरून संकल्पना समजू शकतात, पण त्याच वयात त्यांना अमूर्त तर्क शिकविणे कठीण ठरते (Piaget, 1952). या दृष्टिकोनामुळे शैक्षणिक पद्धतीत "developmentally appropriate practices" या संकल्पनेला महत्त्व मिळाले (Wadsworth, 2004).

तसेच, पियाजेच्या उपपत्तीने शिक्षकांना हे भान दिले की शिकण्याची प्रक्रिया ही केवळ ज्ञानसंचय नसून अनुभव, प्रयोग आणि समस्या सोडविणे यांवर आधारित आहे. त्यामुळे अध्यापनात प्रयोगात्मक पद्धती, चर्चासत्रे, गटकार्य आणि प्रत्यक्ष कृतींचा वापर वाढला. मुलं केवळ शिक्षक सांगतो म्हणून शिकत नाहीत, तर ते स्वतः अनुभव घेऊन, चुका करून, व तर्क लावून शिकतात, हे अधोरेखित झाले (Bruner, 1966). परिणामी, आधुनिक शैक्षणिक तत्त्वज्ञानामध्ये "constructivist approach" ही संकल्पना उदयास आली, ज्याचा पाया पियाजेच्या विचारांवर आधारित आहे (Von Glasersfeld, 1995).

पियाजेच्या उपपत्तीवरील टीका

जरी पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती प्रभावी ठरली असली तरी तिच्यावर काही महत्त्वाच्या टीका करण्यात आल्या आहेत. पहिली टीका म्हणजे, मुलांचा विकास पियाजेने मांडलेल्या ठराविक टप्प्यांनुसारच घडतो, ही कल्पना पूर्णतः अचूक नाही. संशोधनातून दिसून आले की काही मुले काही संकल्पना पियाजेने सांगितलेल्या वयापेक्षा लवकर आत्मसात करतात, तर काहींना त्या उशिरा कळतात (Donaldson, 1978). यावरून असे दिसते की बौद्धिक विकास हा टप्प्यांमध्ये कठोरपणे विभागलेला नसून तो एक सतत बदलणारी आणि लवचिक प्रक्रिया आहे.

दुसरी महत्त्वाची मर्यादा म्हणजे पियाजेने सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटकांना पुरेसं महत्त्व दिलं नाही. मुलं फक्त त्यांच्या वैयक्तिक अनुभवांवरूनच शिकतात असा त्यांचा गृहितक होता. परंतु लेव्ह व्यागॉस्की (Vygotsky, 1978) यांनी दाखवून दिले की मुलांच्या शिकण्यात समाज, भाषा, आणि प्रौढ व सहकारी यांच्याशी असलेला संवाद फार महत्त्वाची भूमिका बजावतो. उदाहरणार्थ, "Zone of Proximal Development (ZPD)" या संकल्पनेतून हे स्पष्ट केले गेले की योग्य मार्गदर्शन आणि सामाजिक परस्परसंवादामुळे मुलं त्यांच्या बौद्धिक क्षमतेपेक्षा अधिक शिकू शकतात.

तरीसुद्धा, या टीकांनंतरही पियाजेच्या टप्प्यांची रूपरेषा शिक्षण व मानसशास्त्रात आधारभूत मानली जाते. कारण, त्यांच्या विचारांनी मुलांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेविषयी मूलभूत प्रश्न उपस्थित केले आणि शिक्षण अधिक मुल-केंद्रित करण्याची दिशा दिली. म्हणूनच आजही पियाजेची उपपत्ती ही बालविकास व शिक्षणशास्त्रात एक महत्त्वाचा पाया मानली जाते (Lourenço & Machado, 1996).

समारोप:

जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती मुलांच्या विचारशक्तीच्या उत्क्रांतीचा एक वैज्ञानिक आणि टप्प्यांनुसार विश्लेषण करणारा दृष्टिकोन देते. मुलांचा विकास केवळ जैविक परिपक्वतेने होत नाही, तर ते पर्यावरणाशी सक्रिय संवाद साधून शिकतात, हे पियाजे यांनी अधोरेखित केले. म्हणूनच त्यांच्या उपपत्तीने आधुनिक शैक्षणिक पद्धतींवर आणि बालविकास मानसशास्त्रावर अमूल्य प्रभाव टाकला आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Baillargeon, R. (1987). Object permanence in 3.5- and 4.5-month-old infants. Developmental Psychology, 23(5), 655–664.

Bruner, J. S. (1966). Toward a Theory of Instruction. Harvard University Press.

Case, R. (1992). The Mind's Staircase: Exploring the Conceptual Underpinnings of Children's Thought and Knowledge. Erlbaum.

Donaldson, M. (1978). Children’s Minds. Fontana Press.

Flavell, J. H. (1963). The Developmental Psychology of Jean Piaget. Van Nostrand.

Flavell, J. H. (1985). Cognitive Development (2nd ed.). Prentice-Hall.

Ginsburg, H. P., & Opper, S. (1988). Piaget’s Theory of Intellectual Development. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Inhelder, B., & Piaget, J. (1958). The Growth of Logical Thinking from Childhood to Adolescence. Basic Books.

Kohlberg, L. (1981). Essays on Moral Development, Vol. I: The Philosophy of Moral Development. Harper & Row.

Lourenço, O., & Machado, A. (1996). In defense of Piaget’s theory: A reply to 10 common criticisms. Psychological Review, 103(1), 143–164.

Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. International Universities Press.

Piaget, J. (1954). The Construction of Reality in the Child. Basic Books.

Piaget, J. (1964). Development and learning. Journal of Research in Science Teaching, 2(3), 176–186.

Piaget, J. (1970). Science of Education and the Psychology of the Child. Orion Press.

Piaget, J. (1972). The Psychology of the Child. Basic Books.

Piaget, J. (1977). The Development of Thought: Equilibration of Cognitive Structures. New York: Viking.

Piaget, J., & Inhelder, B. (1956). The child’s conception of space. London: Routledge & Kegan Paul.

Piaget, J., & Inhelder, B. (1969). The psychology of the child. New York: Basic Books.

Piaget, J., & Inhelder, B. (1973). Memory and Intelligence. Basic Books.

Siegler, R. S., & Alibali, M. W. (2005). Children’s thinking (4th ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.

Von Glasersfeld, E. (1995). Radical Constructivism: A Way of Knowing and Learning. RoutledgeFalmer.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Wadsworth, B. J. (2004). Piaget's Theory of Cognitive and Affective Development: Foundations of Constructivism (5th ed.). Boston: Allyn & Bacon.