निरीक्षणावर आधारित अध्ययन |Observational Learning / Social Learning

 

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन (Observational Learning / Social Learning)

मानवी जीवनातील शिक्षण ही अखंडित व सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. शैशवावस्थेतून प्रौढावस्थेपर्यंत व्यक्ती विविध प्रकारच्या शिकण्याच्या पद्धतींचा अनुभव घेत असते. वर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञांनी (behaviourist) दीर्घकाळ प्रयत्न–प्रमाद, प्रत्यक्ष अनुभव किंवा अभिजात व साधक अभिसंधान (classical and operant conditioning) यावर आधारित शिकण्याच्या सिद्धांतांचा अभ्यास केला आहे. मात्र वास्तव जीवनात माणूस केवळ स्वतःच्या अनुभवातूनच शिकत नाही; तर तो इतरांच्या कृती, त्यांचे यश–अपयश, वर्तनाचे परिणाम यांचे निरीक्षण करून देखील शिकतो. या प्रक्रियेला निरीक्षणावर आधारित अध्ययन किंवा सामाजिक अध्ययन असे म्हटले आहे.

मानसशास्त्रज्ञ अल्बर्ट बँडुरा यांनी या प्रक्रियेला वैज्ञानिक स्वरूप दिले आणि त्यांच्या सामाजिक अध्ययन सिद्धांतामुळे निरीक्षणावर आधारित अध्ययनाला मानसशास्त्रात व समाजशास्त्रात विशेष मान्यता मिळाली. बँडुराच्या मते, माणूस केवळ प्रत्यक्ष अनुभवावर अवलंबून राहिला असता तर मानवी विकासाची गती खूपच संथ राहिली असती; परंतु निरीक्षणावर आधारित अध्ययनामुळे समाजातील सांस्कृतिक, नैतिक आणि शैक्षणिक मूल्ये एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे सहजतेने हस्तांतरित होतात (Bandura, 1986).

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन म्हणजे काय?

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन ही अशी प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये व्यक्ती इतरांच्या वर्तनाचे किंवा कृतींचे बारकाईने निरीक्षण करून त्यांचा मानसशास्त्रीय ठसा आपल्या स्मरणात ठेवते आणि अनुकूल परिस्थितीत त्या वर्तनाची प्रत्यक्ष पुनरावृत्ती करते (Ormrod, 2016). या प्रक्रियेत केवळ वर्तनाचे अनुकरण (imitation) होत नाही, तर व्यक्ती त्या वर्तनाशी निगडित परिणाम (reinforcement किंवा punishment) देखील लक्षात घेते आणि त्यानुसार स्वतःचे वर्तन ठरवते.

उदाहरणार्थ, एखादे लहान मूल आपल्या आईला नम्रपणे बोलताना पाहते, जेवताना योग्य शिष्टाचार पाळताना निरीक्षण करते किंवा वडिलांना एखाद्या मोठ्या व्यक्तीचा आदर करताना पाहते. या निरीक्षणातून त्या मुलाच्या मनात सामाजिक नियम, शिष्टाचार आणि योग्य वर्तनाची जाणीव निर्माण होते. त्यामुळे ते मूल प्रत्यक्ष अनुभव न घेता सामाजिक मूल्ये आत्मसात करू शकते (Miller & Dollard, 1941).

अशा प्रकारचे शिकणे केवळ मुलांपुरते मर्यादित नसते; प्रौढ व्यक्ती देखील नवीन कौशल्ये, व्यावसायिक पद्धती, नेतृत्वगुण किंवा आंतरवैयक्तिक संवाद या सर्व गोष्टी निरीक्षण करून शिकू शकतात. उदाहरणार्थ, एखादा कर्मचारी अनुभवी सहकाऱ्याचे कामकाज पाहून त्याचप्रमाणे कार्यपद्धती आत्मसात करू शकतो. त्यामुळे निरीक्षणावर आधारित अध्ययन हे औपचारिक शिक्षणाइतकेच अनौपचारिक शिकण्यातही प्रभावी ठरते.

अल्बर्ट बँडुराचा सामाजिक अध्ययन सिद्धांत

मानसशास्त्रातील अध्ययनाच्या अभ्यासात अल्बर्ट बँडुराचा (1925–2021) सामाजिक अध्ययन सिद्धांत हा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. पूर्वीच्या वर्तनवादी (Behaviourist) मानसशास्त्रज्ञांप्रमाणे बँडुराने केवळ बक्षीस व शिक्षा यांच्या आधारे शिकणे समजून घेतले नाही, तर त्याने दाखवून दिले की माणूस इतरांच्या वर्तनाचे निरीक्षण करूनसुद्धा शिकू शकतो (Bandura, 1977). यालाच निरीक्षणात्मक अध्ययन असे संबोधले जाते.

बँडुराने स्पष्ट केले की शिकणे हे केवळ थेट अनुभवावर आधारित नसून, ते इतरांच्या वर्तनातून, समाजातील आदर्शांमधून, तसेच माध्यमांद्वारेही घडते. त्यासाठी त्याने निरीक्षणात्मक शिकण्याची चार-टप्पे प्रक्रिया (Four-Stage Model of Observational Learning) प्रस्तावित केली.

1. अवधान (Attention)

निरीक्षणातून शिकण्याचा पहिला टप्पा म्हणजे लक्ष केंद्रीत करणे. एखादे वर्तन आत्मसात करण्यासाठी शिकणाऱ्याने त्या वर्तनाकडे पुरेसे लक्ष दिले पाहिजे. व्यक्तीचे लक्ष कोणत्या गोष्टीकडे केंद्रित होईल हे अनेक घटकांवर अवलंबून असते, जसे की वर्तनाची आकर्षकता, नवनवीनता, स्पष्टता, भावनिक प्रभाव किंवा मॉडेलची प्रतिष्ठा व प्रभाव (Schunk, 2012). उदाहरणार्थ, वर्गातील विद्यार्थी शिक्षकाच्या स्पष्ट आणि आत्मविश्वासपूर्ण वर्तनाकडे अधिक लक्ष देतात. त्यामुळे निरीक्षणातून शिकण्याची सुरुवात ही लक्ष वेधून घेण्यापासून होते.

2. स्मरण (Retention)

लक्ष दिल्यानंतर दुसरा महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे स्मरण. निरीक्षण केलेले वर्तन मनात साठवले गेले पाहिजे, जेणेकरून ते नंतर पुनरुत्पादित करता येईल. बँडुराच्या मते, हे स्मरण मानसिक प्रतिमांमध्ये (mental images) किंवा भाषिक प्रतीकांमध्ये (verbal codes) साठवले जाते (Bandura, 1986). उदाहरणार्थ, एखाद्या मुलाने शिक्षकाचे नृत्यपाऊल पाहिले असेल, तर त्याची दृश्यात्मक प्रतिमा मनात साठते. हे स्मरण जितके स्पष्ट, तितकी भविष्यात पुनरावृत्ती सोपी होते.

3. पुनरुत्पादन (Reproduction)

निरीक्षण केलेल्या वर्तनाची प्रत्यक्ष अंमलबजावणी करण्यासाठी शारीरिक व मानसिक क्षमता आवश्यक असते. यालाच पुनरुत्पादन (Reproduction) म्हटले जाते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याने नृत्यपाऊल लक्षपूर्वक पाहिले व मनात साठवले, पण जर त्याच्याकडे शारीरिक लवचिकता किंवा समन्वय नसेल तर तो ते पाऊल अचूकपणे करू शकणार नाही. यामुळे शिकण्याच्या प्रक्रियेत क्षमता, सराव आणि कौशल्य विकास यांना महत्त्व मिळते (Ormrod, 2016).

4. प्रेरणा (Motivation)

निरीक्षणातून शिकलेले वर्तन प्रत्यक्षात वागणुकीत आणण्यासाठी प्रेरणा (Motivation) आवश्यक असते. जर व्यक्तीला असे वाटले की एखाद्या वर्तनातून बक्षीस, मान्यता किंवा प्रशंसा मिळेल, तर त्या वर्तनाची पुनरावृत्ती होण्याची शक्यता वाढते (Bandura, 1977). याउलट, शिक्षा किंवा नकारात्मक परिणाम दिसल्यास व्यक्ती ते वर्तन टाळते. उदाहरणार्थ, जर मुलाने पाहिले की शिक्षक प्रामाणिक विद्यार्थ्यांचे कौतुक करतात, तर तोसुद्धा प्रामाणिक राहण्यास प्रेरित होतो. अशा प्रकारे प्रेरणा हा निरीक्षणात्मक शिकण्याच्या प्रक्रियेचा निर्णायक टप्पा आहे.

अल्बर्ट बँडुराचा सामाजिक अध्ययन सिद्धांत शिकण्याच्या मानसशास्त्रात एक क्रांतिकारी बदल घडवून आणतो. त्याने दाखवून दिले की माणूस थेट अनुभवातूनच नव्हे तर इतरांच्या अनुभवांमधून व वर्तनातून शिकतो. लक्ष, स्मरण, पुनरुत्पादन आणि प्रेरणा हे चार टप्पे परस्परपूरक असून शिकण्याला सर्वंकष चौकट देतात. शिक्षण, समाजीकरण, माध्यमांचा प्रभाव, तसेच गुन्हेगारी वर्तन समजून घेण्यासाठी हा सिद्धांत आजही महत्त्वपूर्ण ठरतो.

बँडुराचा "बोबो डॉल प्रयोग"

मानसशास्त्राच्या इतिहासात अल्बर्ट बँडुराचा "बोबो डॉल प्रयोग" हा एक महत्त्वपूर्ण प्रयोग मानला जातो. हा प्रयोग प्रथम 1961 मध्ये स्टॅनफोर्ड विद्यापीठात करण्यात आला. या प्रयोगाचा उद्देश हा होता की, लहान मुले प्रौढ व्यक्तींचे आक्रमक वर्तन पाहून त्याचप्रमाणे आक्रमक कृती शिकतात का, हे तपासणे. बँडुराच्या निरीक्षणावर आधारित अध्ययन व सामाजिक अध्ययन सिद्धांताला आधार देणारे हे एक ठोस प्रायोगिक पुरावे होते (Bandura, Ross & Ross, 1961).

1. प्रयोगाची रचना (Experimental Design)

बँडुराने 72 मुलांचा (36 मुले आणि 36 मुली) गट घेतला. या मुलांचे वय अंदाजे 3 ते 6 वर्षे होते. मुलांना तीन गटात विभागण्यात आले:

• आक्रमक मॉडेल गट (Aggressive Model Group) या गटातील मुलांना एका प्रौढ व्यक्तीने "बोबो डॉल" नावाच्या मोठ्या फुगवता येणाऱ्या बाहुलीवर वारंवार आक्रमक वर्तन करताना पाहण्यास सांगितले गेले. प्रौढ व्यक्तीने बाहुलीला हाताने मारणे, लाथा मारणे, हातोड्याने प्रहार करणे अशा कृती केल्या.
• अनाक्रमक मॉडेल गट (Non-Aggressive Model Group) या गटातील मुलांना प्रौढ व्यक्ती बाहुलीशी शांत, अनाक्रमक पद्धतीने खेळताना दाखवण्यात आले.
• नियंत्रण गट (Control Group) या गटातील मुलांना कोणतेही मॉडेल दाखवले गेले नाही.

यानंतर सर्व मुलांना स्वतंत्र खोलीत "बोबो डॉल" व विविध खेळणी देण्यात आली, ज्यामध्ये आक्रमक व अनाक्रमक खेळण्यांचा समावेश होता.

2. प्रयोगाचा निष्कर्ष

परिणाम अतिशय लक्षणीय होते. आक्रमक मॉडेल गटातील मुले स्वतःही बाहुलीवर आक्रमक कृती करू लागली. त्यांनी प्रौढ व्यक्तीकडून पाहिलेल्या नेमक्या कृती (उदा. बाहुलीला हातोड्याने मारणे किंवा विशिष्ट शिवीगाळ शब्दांचा वापर करणे) अनुकरण केले. याउलट, अनाक्रमक मॉडेल गटातील मुले अधिक शांत आणि अनाक्रमक वर्तन करताना दिसली. नियंत्रण गटातील मुले मध्यम पातळीचे नैसर्गिक वर्तन करत होती. या निष्कर्षांमुळे हे स्पष्ट झाले की, हिंसक वर्तन केवळ प्रत्यक्ष अनुभवातून नव्हे तर निरीक्षणातून देखील शिकले जाते (Bandura, 1965).

3. प्रयोगाचे महत्त्व (Significance)

बोबो डॉल प्रयोगाने मानसशास्त्रात मोठा बदल घडवून आणला. यापूर्वी बी. एफ. स्किनर आणि जॉन वॉटसन यांच्या वर्तनवादी दृष्टिकोनानुसार शिकणे हे केवळ प्रोत्साहन (reinforcement) किंवा शिक्षा (punishment) यांद्वारे घडते असे मानले जात होते. मात्र बँडुराच्या प्रयोगाने दाखवून दिले की, प्रत्यक्ष बक्षीस किंवा शिक्षा न देतासुद्धा, केवळ इतरांचे निरीक्षण करून वर्तन आत्मसात करता येते.

या प्रयोगामुळे माध्यमांमधील हिंसक दृश्ये, मुलांवरील प्रभाव, आणि सामाजिक वातावरणातील नकारात्मक मॉडेल्स यावरील संशोधनास गती मिळाली. आजही मुलांमधील आक्रमकता, टीव्ही व इंटरनेटवरील हिंसा, आणि सामाजिक वर्तनाचे विकास यांचा अभ्यास करताना बोबो डॉल प्रयोग हा मूलभूत संदर्भ म्हणून दिला जातो (Bandura, 1977).

निरीक्षणात्मक अध्ययनाचे प्रकार

निरीक्षणात्मक अध्ययनाच्या संदर्भात मानसशास्त्रज्ञ अल्बर्ट बँडुरा यांनी असे स्पष्ट केले की, एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन पाहून ते शिकण्याच्या तीन मुख्य स्वरूपांमध्ये विभागले जाऊ शकते: आदर्श (Modelling), अनुकरण (Imitation), आणि अप्रत्यक्ष शिकणे (Vicarious Learning). या प्रत्येक प्रकाराचा शिकण्याच्या प्रक्रियेत स्वतंत्र आणि महत्त्वपूर्ण वाटा असतो.

1. आदर्श (Modelling)

आदर्श म्हणजे इतरांच्या वर्तनातून दिशा घेणे. जेव्हा एखादी व्यक्ती विशिष्ट व्यक्तीला "आदर्श" मानते, तेव्हा ती त्याच्या वर्तनाची, भाषाशैलीची, मूल्यांची, आचारसंहितेची किंवा भावनिक प्रतिक्रिया यांची नक्कल करण्याकडे प्रवृत्त होते. हे केवळ बाह्य वर्तनापुरते मर्यादित नसून व्यक्तीच्या मानसिक चौकटीवर (cognitive framework) देखील परिणाम करते (Bandura, 1986). उदाहरणार्थ, मुलं आपल्या पालकांना किंवा शिक्षकांना आदर्श मानून प्रामाणिकपणा, सहकार्यशीलता, व समाजनियमांचे पालन या सवयी आत्मसात करतात. त्याचप्रमाणे, समाजात प्रसिद्ध खेळाडू, अभिनेते, राजकारणी हे अनेक तरुणांसाठी आदर्श ठरतात आणि त्यांच्या वर्तनाचा समाजावर दूरगामी परिणाम होतो.

संशोधन दर्शवते की "मॉडेलिंग" ही प्रक्रिया सकारात्मक तसेच नकारात्मक दोन्ही प्रकारे कार्य करते. सकारात्मक मॉडेलमुळे समाजहितकारी वर्तन वाढते, तर हिंसक किंवा व्यसनाधीन व्यक्तींचे मॉडेल मुलांच्या मनात चुकीचे नमुने निर्माण करू शकतात (Miller & Dollard, 1941). म्हणूनच आदर्श निवडताना सामाजिक जबाबदारी आणि नैतिकता महत्त्वाची ठरते.

2. अनुकरण (Imitation)

अनुकरण म्हणजे इतरांचे वर्तन पाहून त्याचे थेट कृतीत रूपांतर करणे. हे मॉडेलिंगपेक्षा अधिक "तात्काळ" आणि "प्रत्यक्ष" स्वरूपाचे असते. उदाहरणार्थ, एखाद्या लहान मुलाने आपल्या आईला पाटीवर लिहिताना पाहिले आणि लगेचच ते स्वतः लिहिण्याचा प्रयत्न केला, तर हा अनुकरणाचा प्रकार ठरतो.

बँडुरा (1965) यांच्या संशोधनानुसार, अनुकरण हे लहान वयातील मुलांच्या शिकण्याचा महत्त्वाचा पाया आहे. मुलं चालणं, बोलणं, खाणं-पिणं, सामाजिक वर्तन यामध्ये प्रथम पालकांचे अनुकरण करतात. अनुकरण केवळ बाल्यावस्थेपुरते मर्यादित नसून प्रौढावस्थेतही कार्यरत असते. कार्यस्थळी नवीन कर्मचारी वरिष्ठांचे वर्तन अनुकरण करून कौशल्य आत्मसात करतात.

तथापि, अनुकरण हे यांत्रिक स्वरूपाचे असते आणि त्यात स्वतंत्र सर्जनशीलतेचा अभाव राहू शकतो. म्हणूनच शैक्षणिक प्रक्रियेत शिक्षकांनी केवळ अनुकरणावर भर न देता स्वतंत्र विचार आणि नवोन्मेषालाही चालना दिली पाहिजे (Vygotsky, 1978).

3. अप्रत्यक्ष शिकणे (Vicarious Learning)

अप्रत्यक्ष शिकणे म्हणजे इतरांच्या अनुभवांवरून शिकणे. जेव्हा एखादी व्यक्ती दुसऱ्याच्या कृतीचे परिणाम पाहते, ते बक्षीस असो वा शिक्षा तेव्हा ती त्यावरून स्वतःच्या वर्तनाची दिशा ठरवते. या प्रक्रियेत शिकणाऱ्याला थेट अनुभव घेण्याची आवश्यकता नसते; तो इतरांच्या परिणामांवरून निष्कर्ष काढतो (Bandura, 1971).

उदाहरणार्थ, वर्गातील एखाद्या विद्यार्थ्याला नियम तोडल्यामुळे शिक्षा झाली, तर इतर विद्यार्थी तीच चूक करण्याचे टाळतात. त्याचप्रमाणे, कार्यक्षेत्रात एखाद्या सहकाऱ्याला प्रामाणिकपणाबद्दल कौतुक मिळाल्याचे पाहून इतर कर्मचारीही प्रामाणिक वर्तन स्वीकारतात. यामुळे प्रोत्साहन (reinforcement) व दंड (punishment) हे अप्रत्यक्ष शिकण्याचे महत्त्वाचे घटक ठरतात (Ormrod, 2016).

अप्रत्यक्ष शिकणे हे मानवी समाजजीवनातील एक मुख्य स्तंभ आहे. कारण प्रत्येक व्यक्तीला सर्व अनुभव प्रत्यक्ष घेणे शक्य नसते. इतरांच्या यश-अपयशाच्या अनुभवांवरून मार्गदर्शन घेऊन व्यक्ती स्वतःच्या जीवनातील निर्णय अधिक शहाणपणाने घेते.

निरीक्षणात्मक अध्ययनाचे शैक्षणिक व सामाजिक महत्त्व

1. विद्यार्थी शिक्षकांच्या वर्तनाचे अनुकरण करतात

शैक्षणिक वातावरणात शिक्षक केवळ ज्ञानप्रदाता नसतात तर ते विद्यार्थ्यांसाठी आदर्श (role model) ठरतात. बँडुराच्या सामाजिक शिकण्याच्या सिद्धांतानुसार, विद्यार्थी शिक्षकांचे बोलणे, शिकवण्याची पद्धत, वर्तन आणि आचारधर्म यांचे बारकाईने निरीक्षण करतात व त्याचे अनुकरण करतात (Bandura, 1977). उदाहरणार्थ, जर शिक्षक वेळेचे काटेकोर पालन करत असतील तर विद्यार्थीही वेळेचे महत्त्व ओळखतात. उलटपक्षी, जर शिक्षक निष्काळजी, उदासीन किंवा असंवेदनशील असतील तर विद्यार्थीही त्या वर्तनाचे अनुकरण करण्याची शक्यता वाढते. त्यामुळे शिक्षकांची भूमिका केवळ माहिती देण्यापुरती मर्यादित नसून त्यांच्या दैनंदिन वर्तनात विद्यार्थ्यांसाठी प्रेरणादायी उदाहरण घडवण्याची आहे.

2. वर्गातील सकारात्मक शिस्त, प्रामाणिकपणा आणि परस्पर आदर हे निरीक्षणातून विकसित होतात

शिक्षणप्रक्रियेत वर्गसंस्कृती (classroom culture) महत्त्वाची भूमिका बजावते. शिस्त, प्रामाणिकपणा आणि परस्पर आदर या मूल्यांचा विकास केवळ शिकवणीतून नाही तर निरीक्षणातून अधिक प्रभावीपणे होतो. जेव्हा विद्यार्थी वर्गात सहाध्यायींना आदराने वागताना, शिक्षकांना संयमाने शिकवताना किंवा प्रामाणिकपणे मूल्यांकन करताना पाहतात, तेव्हा हे गुण त्यांच्या मनात नैसर्गिकरीत्या रुजतात (Ormrod, 2012). ही प्रक्रिया विद्यार्थ्यांना सामाजिक जबाबदारीची जाणीव करून देते आणि शैक्षणिक वातावरण अधिक सहकार्यपूर्ण बनवते.

3. गटकार्य, सामाजिक कौशल्ये आणि नेतृत्वगुण विद्यार्थ्यांमध्ये मॉडेलिंगमुळे विकसित होतात

निरीक्षणात्मक अध्ययन गटकार्य आणि नेतृत्वकौशल्ये विकसित करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावते. जेव्हा विद्यार्थी गटचर्चा, प्रकल्पकार्य किंवा सहशालेय उपक्रमांमध्ये इतर सहकाऱ्यांचे वर्तन पाहतात, तेव्हा ते संवादकौशल्य, सहकार्य, निर्णयक्षमता व नेतृत्वाचे गुण आत्मसात करतात. बँडुराच्या मते, एखाद्या व्यक्तीचे कौशल्य इतरांना प्रभावी वाटल्यास त्याचा मॉडेलिंग परिणाम (modeling effect) होतो, ज्यामुळे गटातील इतर विद्यार्थी ते गुण शिकतात (Bandura, 1986). परिणामी, विद्यार्थी केवळ शैक्षणिक विषयातच नव्हे तर सामाजिक जीवनासाठी आवश्यक असलेल्या soft skills मध्येही प्रगती करतात.

4. लहान मुलांचे समाजीकरण मुख्यतः निरीक्षणातून होते

बालपणात समाजीकरणाची प्रक्रिया प्रामुख्याने अनुकरण (imitation) आणि निरीक्षण (observation) यांवर आधारित असते. मुले कुटुंबातील सदस्य, मित्र, शेजारी किंवा माध्यमांतील पात्र यांचे वर्तन पाहतात आणि त्याचे अनुकरण करतात (Maccoby, 2007). उदाहरणार्थ, आईवडील जर एकमेकांशी आदराने संवाद साधत असतील, तर मूल ते पाहून तसेच वर्तन करायला शिकते. परंतु घरगुती हिंसा किंवा असभ्य भाषेचे वातावरण असल्यास मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो. म्हणूनच बालकांच्या योग्य समाजीकरणासाठी आदर्श वातावरणाची निर्मिती आवश्यक आहे.

5. जाहिरातींमधून ग्राहकांना प्रेरणा मिळते

व्यावसायिक जगात निरीक्षणात्मक अध्ययनाचे महत्त्व अपार आहे. जाहिरात क्षेत्र (advertising) हे याचे प्रमुख उदाहरण आहे. ग्राहक एखाद्या उत्पादनाचा वापर करणाऱ्या सेलिब्रिटीचे वर्तन पाहतात आणि त्याचे अनुकरण करतात. संशोधनानुसार, आकर्षक मॉडेल्स किंवा लोकप्रिय व्यक्तींच्या माध्यमातून दिलेली जाहिरात ग्राहकांच्या खरेदी निर्णयावर मोठा प्रभाव टाकते (Bandura, 2001). यालाच vicarious reinforcement म्हणतात – म्हणजेच इतरांना एखाद्या उत्पादनाचा लाभ घेताना पाहून आपणही तोच अनुभव घ्यावा असे वाटते.

6. गुन्हेगारी वर्तनातही सामाजिक शिकण्याची भूमिका महत्त्वाची आहे

निरीक्षणात्मक अध्ययनाचा नकारात्मक पैलू म्हणजे गुन्हेगारी वर्तनाचा प्रसार. संशोधक Ronald Akers (1998) यांनी Social Learning Theory of Crime मांडली, ज्यानुसार गुन्हेगारी वर्तन हे थेट शिकवलेले नसते, तर सहकारी गट, परिसर किंवा माध्यमांतील हिंसक वर्तन पाहून शिकले जाते. उदाहरणार्थ, किशोरवयीन मुले जर सतत गुन्हेगारी कृत्ये करणाऱ्या गटात राहिली तर त्यांचे वर्तनही त्या गटाच्या पद्धतीप्रमाणे बदलते. त्यामुळे गुन्हेगारी टाळण्यासाठी समाजातील सकारात्मक मॉडेल्स व आदर्श वर्तनाचे वातावरण निर्माण करणे आवश्यक आहे.

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन हे शैक्षणिक तसेच सामाजिक जीवनातील शिकण्याचे मूलभूत साधन आहे. शिक्षकांचे आदर्श वर्तन, वर्गातील सकारात्मक वातावरण, गटकार्याचे कौशल्य हे विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी महत्त्वाचे ठरते. त्याचबरोबर, समाजीकरण, ग्राहकवर्तन आणि गुन्हेगारी या क्षेत्रातही या पद्धतीचा खोलवर परिणाम दिसून येतो. म्हणूनच निरीक्षणात्मक अध्ययनाला योग्य दिशादर्शन आणि सकारात्मक संदर्भ मिळाल्यास शिक्षणव्यवस्था तसेच समाजव्यवस्था अधिक सुदृढ होऊ शकते.

समारोप:

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन ही शिकण्याची नैसर्गिक व प्रभावी पद्धत आहे. थेट अनुभवाच्या तुलनेत ही प्रक्रिया वेळ आणि प्रयत्न वाचवते. सकारात्मक मॉडेल उपलब्ध करून दिल्यास समाजात शिस्तबद्ध, जबाबदार व प्रेरित व्यक्ती घडतात. मात्र नकारात्मक मॉडेलमुळे हिंसा, व्यसनाधीनता आणि अवांछित वर्तन देखील प्रसारित होऊ शकते. त्यामुळे निरीक्षणावर आधारित अध्ययनाचे योग्य दिशादर्शन हे शिक्षण, कुटुंब व समाज यांचे सामूहिक दायित्व आहे. 

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Akers, R. L. (1998). Social Learning and Social Structure: A General Theory of Crime and Deviance. Northeastern University Press.

Bandura, A. (1965). Influence of models’ reinforcement contingencies on the acquisition of imitative responses. Journal of Personality and Social Psychology, 1(6), 589–595.

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Bandura, A. (2001). Social cognitive theory of mass communication. Media Psychology, 3(3), 265–299.

Bandura, A., Ross, D., & Ross, S. A. (1961). Transmission of aggression through imitation of aggressive models. Journal of Abnormal and Social Psychology, 63(3), 575–582.

Maccoby, E. E. (2007). Historical overview of socialization research and theory. In J. E. Grusec & P. D. Hastings (Eds.), Handbook of Socialization: Theory and Research (pp. 13–41). Guilford Press.

Miller, N. E., & Dollard, J. (1941). Social Learning and Imitation. New Haven: Yale University Press.

Miller, N. E., & Dollard, J. (1941). Social Learning and Imitation. New Haven: Yale University Press.

Ormrod, J. E. (2016). Human Learning (7th ed.). Pearson.

Schunk, D. H. (2012). Learning Theories: An Educational Perspective (6th ed.). Boston: Pearson.

Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA: Harvard University Press.