लाझरस यांचा बोधात्मक मुल्यांकन सिद्धांत |Lazarus’ Cognitive Appraisal Theory

 

लाझरस यांचा बोधात्मक मुल्यांकन सिद्धांत (Lazarus’ Cognitive Appraisal Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात भावना, ताण-तणाव, आणि सामना करण्याच्या पद्धती यांचा अभ्यास महत्त्वपूर्ण ठरतो. या संदर्भात मानसशास्त्रज्ञ रिचर्ड लाझरस यांचे योगदान मूलभूत आहे. त्यांनी मांडलेला बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत हा भावनांच्या उत्पत्तीबाबतचा एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, एखाद्या घटनेच्या परिणामस्वरूप थेट भावना निर्माण होत नाहीत, तर त्या घटनेचे आपण केलेले बोधात्मक मूल्यांकनच आपल्या भावनिक प्रतिसादाचे प्रमुख कारण असते.

सिद्धांताचा गाभा

लाझरस यांच्या मते, भावना या केवळ बाह्य परिस्थितींचे यांत्रिक परिणाम नसतात, तर त्या आपल्या बोधात्मक प्रक्रियांवर आधारित असतात. म्हणजेच, एखादी घटना घडते तेव्हा आपण त्या घटनेला कोणते अर्थ, मूल्य, लाभ किंवा धोका जोडतो, यावर आपल्या भावनिक अनुभवाचा पाया ठरतो (Lazarus, 1991). उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला नोकरीच्या मुलाखतीचे बोलावणे आले, तर तो प्रसंग एका व्यक्तीला संधी वाटू शकतो व त्यातून आनंद, उत्सुकता निर्माण होऊ शकते; तर दुसऱ्या व्यक्तीला तोच प्रसंग धोका किंवा ताण वाटू शकतो, ज्यामुळे चिंता व भीती निर्माण होते.

या सिद्धांताचा मुख्य संदेश असा आहे की घटना स्वतःपेक्षा त्या घटनेला दिलेला अर्थ हा भावनांचा मुख्य निर्धारक आहे. भावना ही प्रतिक्रिया केवळ जैविक प्रक्रियेतून उत्पन्न न होता ती सामाजिक, वैयक्तिक अनुभव आणि बोधात्मक प्रक्रियांवर अवलंबून असते (Smith & Lazarus, 1990).

बोधात्मक मूल्यमापनाची टप्पे (Stages of Cognitive Appraisal)

लाझरस यांच्या बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांतामध्ये भावनांची निर्मिती ही प्राथमिक मूल्यमापन आणि दुय्यम मूल्यमापन हे दोन मूलभूत टप्प्यांवर आधारित आहे. या दोन टप्प्यांमुळे एखाद्या घटनेविषयी व्यक्तीची भावनिक प्रतिक्रिया ठरते. हे टप्पे केवळ भावनांचे स्पष्टीकरण देत नाहीत, तर तणाव आणि सामना या मानसशास्त्रीय प्रक्रियांनाही आधार देतात (Lazarus & Folkman, 1984).

1. प्राथमिक मूल्यमापन (Primary Appraisal)

या टप्प्यात व्यक्ती प्रथम घटनेचे स्वरूप आणि तिचे स्वतःशी असलेले महत्त्व तपासते. म्हणजेच, एखादी घटना घडली असता व्यक्ती मनोमन प्रश्न विचारते “ही घटना माझ्यासाठी कितपत महत्त्वाची आहे?” (Lazarus, 1991). या प्रक्रियेत घटना हितकारक, धोकादायक, किंवा तटस्थ आहे का हे ओळखले जाते.

• हितकारक (Beneficial): जर एखादी घटना व्यक्तीच्या गरजा, उद्दिष्टे किंवा कल्याणाला पूरक ठरली, तर ती घटना हितकारक मानली जाते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला शिष्यवृत्ती मिळणे किंवा कर्मचाऱ्याला बढती मिळणे. अशा वेळी आनंद, समाधान यांसारख्या सकारात्मक भावना निर्माण होतात.
• धोकादायक (Threatening): जर घटना व्यक्तीच्या सुरक्षिततेला, सन्मानाला किंवा उद्दिष्टपूर्तीला धोका निर्माण करत असेल, तर ती धोकादायक मानली जाते. उदाहरणार्थ, नोकरी जाण्याची भीती, अपयशाची शक्यता किंवा नातेसंबंध तुटण्याची शक्यता. अशा वेळी चिंता, राग किंवा भीतीसारख्या भावना उत्पन्न होतात (Smith & Kirby, 2009).
• तटस्थ (Neutral): काही वेळा घटना व्यक्तीच्या जीवनावर फारसा परिणाम करत नाही. अशा घटना तटस्थ म्हणून मूल्यमापन होतात. उदाहरणार्थ, ओळखीच्या नसलेल्या व्यक्तीच्या वर्तनातील किरकोळ बदल. या प्रकरणात भावनिक प्रतिक्रिया फारशी उद्भवत नाही.

प्राथमिक मूल्यमापन हा भावनांच्या दिशादर्शक टप्पा आहे, कारण तो व्यक्तीच्या भावनिक अनुभवाचा पाया ठरतो. जर घटना महत्त्वाची वाटली, तरच व्यक्ती भावनिक व बोधात्मक गुंतवणूक करते.

2. दुय्यम मूल्यमापन (Secondary Appraisal)

प्राथमिक मूल्यमापनानंतर व्यक्ती पुढच्या टप्प्यात म्हणजेच दुय्यम मूल्यमापनात जाते. या टप्प्यात व्यक्ती स्वतःच्या साधनसंपत्तीचा आणि क्षमतांचा विचार करते आणि प्रश्न विचारते “मी या परिस्थितीला कसे हाताळू शकतो?” (Lazarus & Folkman, 1984). या टप्प्यात खालील घटक विचारात घेतले जातात:

• समस्या सोडवण्याची क्षमता (Problem-solving skills): व्यक्तीकडे समस्येचे निराकरण करण्यासाठी आवश्यक ज्ञान, कौशल्ये किंवा अनुभव आहे का?
• सामाजिक आधार (Social Support): मित्र, कुटुंब किंवा सहकारी यांचा पाठिंबा मिळू शकतो का?
• नियंत्रणक्षमता (Perceived Control): परिस्थितीवर व्यक्तीला कितपत नियंत्रण असल्याची जाणीव आहे?

उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला कठीण प्रश्नपत्रिका आली, तर तो स्वतःचा अभ्यास किती झाला आहे, त्याला शिक्षक किंवा मित्रांकडून मदत मिळू शकते का, आणि प्रश्न सोडवण्यासाठी स्वतःकडे कितपत मानसिक ताकद आहे हे तपासतो. जर संसाधने पुरेशी आहेत असे वाटले, तर व्यक्ती आत्मविश्वासाने परिस्थितीला सामोरे जाते. परंतु जर संसाधने अपुरी आहेत असे वाटले, तर असहाय्यता, चिंता किंवा तणाव वाढतो (Folkman et al., 1986).

या दोन्ही टप्प्यांमुळे व्यक्तीचा भावनिक अनुभव ठरतो. प्राथमिक मूल्यमापन घटना महत्त्वाची आहे का हे सांगते, तर दुय्यम मूल्यमापन त्या घटनेला हाताळण्यासाठी आपल्या क्षमतांची व साधनांची तपासणी करते. या प्रक्रियांमुळेच एकाच परिस्थितीला दोन वेगवेगळ्या व्यक्ती वेगळ्या प्रकारे अनुभवतात. उदाहरणार्थ, नोकरी मुलाखत एखाद्यासाठी संधी (हितकारक) वाटू शकते, तर दुसऱ्यासाठी ती तणावाचे कारण (धोकादायक) ठरू शकते. म्हणूनच लाझरस यांचा सिद्धांत भावनांचे वैयक्तिक व सांस्कृतिक भिन्नता समजावून देण्यात अत्यंत प्रभावी ठरतो.

भावना आणि मूल्यमापन यांचे नाते

लाझरस यांच्या बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांतानुसार भावना या थेट बाह्य घटनांमुळे निर्माण होत नाहीत, तर त्या घटनेचे आपण केलेले मूल्यमापन या मानसिक प्रक्रियेमुळे घडतात. म्हणजेच, एखाद्या परिस्थितीला दिलेला अर्थ, त्यातील धोका किंवा संधी यांचे आपण केलेले मूल्यांकन हे आपल्या भावनांचे स्वरूप ठरवते (Lazarus, 1991). उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीला नोकरीची मुलाखत असल्यास, जर तो प्रसंग स्वतःच्या भविष्यासाठी धोकादायक आहे असे मूल्यमापन झाले, तर व्यक्तीमध्ये भीती, चिंता किंवा असुरक्षितता उद्भवू शकते. परंतु, जर त्याच प्रसंगाला आव्हान म्हणून पाहिले गेले, तर व्यक्तीला प्रेरणा मिळून आत्मविश्वास निर्माण होऊ शकतो. यावरून दिसून येते की घटना सारखीच असली तरी तिच्याशी निगडित भावनिक अनुभव वेगवेगळा असू शकतो, आणि हा फरक केवळ मूल्यमापनातील फरकामुळे निर्माण होतो (Smith & Lazarus, 1990).

लाझरस यांनी वेगवेगळ्या भावनांची निर्मिती विशिष्ट मूल्यमापनाच्या प्रकाराशी जोडली आहे. उदाहरणार्थ, जर परिस्थिती व्यक्तीच्या प्रतिष्ठेला धोका पोहोचवणारी किंवा अपमानकारक वाटली, तर राग निर्माण होतो. जर परिस्थिती हितकारक अथवा यश देणारी भासली, तर आनंद, समाधान किंवा कृतज्ञता यांसारख्या सकारात्मक भावना उद्भवतात (Lazarus, 2001). यावरून स्पष्ट होते की, बाह्य घटना ही केवळ एक ट्रिगर असते, परंतु त्या घटनेला दिलेला मानसिक अर्थच भावनांचा मुख्य निर्धारक असतो. म्हणूनच Lazarus (1999) यांनी स्पष्ट केले की, “Emotions are not just reactions to events, but reflections of how those events are appraised in relation to the individual’s goals and well-being.”

तणाव व सामना करण्याशी (Coping) संबंध

लाझरस यांनी बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत पुढे विकसित करून तणाव व सामना सिद्धांत मांडला. त्यांच्या मते, तणाव (stress) हा कोणत्याही परिस्थितीतील वस्तुनिष्ठ गुणधर्म नसून, तो व्यक्तीच्या मूल्यमापनावर अवलंबून असतो. म्हणजेच, जर एखादी घटना आपण आपल्या हिताला धोका निर्माण करणारी आहे असे मानले, आणि तिला हाताळण्यासाठी आपली संसाधने किंवा क्षमता कमी भासतात, तर त्या अवस्थेला आपण तणाव म्हणतो (Lazarus & Folkman, 1984). त्यामुळे तणाव हा व्यक्ती व परिस्थिती यांच्यातील परस्परसंवादाचा परिणाम आहे, आणि तो पूर्णपणे वैयक्तिक मूल्यमापनावर आधारित असतो.

तणावाचा परिणाम कमी करण्यासाठी व्यक्ती विविध प्रकारे सामना (coping) करण्याचा प्रयत्न करते. सामना म्हणजे – तणावपूर्ण परिस्थितीत व्यक्तीने केलेली मानसिक व वर्तनात्मक प्रक्रिया जी परिस्थितीचे दडपण कमी करण्यासाठी किंवा स्वतःच्या भावनांचे संतुलन राखण्यासाठी वापरली जाते. Lazarus आणि Folkman (1984) यांनी दोन मुख्य सामना पद्धती स्पष्ट केल्या आहेत:

• Problem-focused coping: यात व्यक्ती थेट समस्येवर काम करून ती सोडवण्याचा प्रयत्न करते. उदाहरणार्थ, परीक्षेची चिंता कमी करण्यासाठी अधिक अभ्यास करणे, किंवा नोकरीतील अडचणीसाठी नवे कौशल्य शिकणे. ही पद्धत परिस्थिती बदलण्यावर केंद्रित असते.
• Emotion-focused coping: यात व्यक्ती थेट समस्या न बदलता स्वतःच्या भावनांचे नियमन करण्याचा प्रयत्न करते. उदाहरणार्थ, प्रार्थना करणे, रिलॅक्सेशन तंत्रांचा वापर करणे, मित्रांशी बोलून तणाव कमी करणे. ही पद्धत परिस्थिती न बदलता भावनिक प्रतिक्रिया नियंत्रित करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.

या दोन पद्धतींपैकी कोणती वापरली जाईल हे परिस्थितीच्या स्वरूपावर व व्यक्तीच्या मूल्यमापनावर अवलंबून असते (Folkman & Lazarus, 1985). जर परिस्थिती नियंत्रित करण्याजोगी असेल, तर problem-focused coping अधिक प्रभावी ठरते; परंतु जर परिस्थिती आपल्या नियंत्रणाबाहेर असेल (उदा. आजारपण, मृत्यू), तर emotion-focused coping अधिक योग्य ठरते.

सिद्धांताचे महत्त्व

लाझरस यांचा बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत भावनांच्या अभ्यासाला एक नवीन दिशा देतो. पूर्वीच्या संशोधनामध्ये भावना मुख्यतः शारीरिक बदलांशी किंवा बाह्य उत्तेजनांशी जोडल्या जात होत्या (James, 1884; Cannon, 1927). परंतु लाझरस यांनी भावनांच्या निर्मितीत बोधात्मक प्रक्रियांना केंद्रस्थानी ठेवले. त्यांच्या मते, घटना घडल्यावर व्यक्ती त्या घटनेला कोणते अर्थ व मूल्य देते यावर भावनिक अनुभव ठरतो (Lazarus, 1991). त्यामुळे भावना केवळ यांत्रिक जैविक प्रक्रिया नसून, त्या आपल्या विचारांवर आणि मूल्यमापनावर आधारित असतात.

या सिद्धांताचे मानसोपचार, समुपदेशन, व ताण-तणाव व्यवस्थापन या क्षेत्रांत मोठे योगदान आहे. उदाहरणार्थ, तणाव हा लाझरस यांच्या व्याख्येनुसार तेव्हाच उद्भवतो जेव्हा एखादी परिस्थिती व्यक्तीला धोकादायक वाटते आणि त्या परिस्थितीशी सामना करण्याची क्षमता कमी भासते (Lazarus & Folkman, 1984). त्यामुळे तणाव व्यवस्थापनासाठी समुपदेशक व्यक्तीच्या मूल्यमापन प्रक्रियेवर काम करतात – परिस्थितीचा अर्थ बदलणे, पर्यायी उपाय सुचवणे, किंवा सामाजिक आधाराचा (social support) वापर वाढवणे.

आजच्या काळात CBT आणि Mindfulness-based interventions या दोन्ही उपचारपद्धतींमध्ये लाझरस यांच्या सिद्धांताचा पाया दिसतो. CBT मध्ये व्यक्तीचे नकारात्मक विचार व मूल्यमापन बदलून भावनिक प्रतिसाद बदलण्याचा प्रयत्न केला जातो (Beck, 2011). तर Mindfulness मध्ये, व्यक्तीला वर्तमान क्षणाचा निःपक्षपाती अनुभव घ्यायला शिकवले जाते, ज्यामुळे ती परिस्थितीचे मूल्यमापन अधिक संतुलित पद्धतीने करू शकते (Kabat-Zinn, 2003). त्यामुळे लाझरस यांचा सिद्धांत हा केवळ सैद्धांतिक चौकट नसून, आजही प्रात्यक्षिक क्षेत्रात प्रभावीपणे वापरला जातो.

टीका (Criticism)

जरी लाझरस यांचा बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत भावनांच्या अभ्यासात महत्त्वाचा टप्पा ठरला, तरी त्यावर काही ठळक टीका झाल्या आहेत. सर्वात मोठी टीका म्हणजे – प्रत्येक भावनापूर्वी मूल्यमापनाची प्रक्रिया घडतेच असे नाही. काही भावना जसे की भीती, आनंद किंवा राग या त्वरित, अबोध (automatic and unconscious) पातळीवर निर्माण होतात आणि त्यासाठी व्यक्तीला जाणीवपूर्वक विचार करण्याची गरज नसते (Zajonc, 1980). उदाहरणार्थ, एखादा साप अचानक समोर आला तर व्यक्ती लगेच घाबरते – येथे भावनिक प्रतिसाद आधी दिसतो, त्यानंतर बोधात्मक स्पष्टीकरण घडते. या दृष्टीकोनाला “affect precedes cognition” असे म्हटले जाते.

याशिवाय, काही संशोधकांच्या मते, लाझरस यांचा सिद्धांत जास्त प्रमाणात “चेतन प्रक्रियांवर” अवलंबून आहे आणि अवचेतन पातळीवरील भावनिक प्रतिक्रिया किंवा मेंदूतील जैविक यंत्रणा यांना पुरेसा वाव देत नाही (LeDoux, 1996). न्युरोसायन्स संशोधनातून दिसून आले आहे की, ऍमिग्डाला मध्ये भीतीसारख्या भावनांचे अत्यंत जलद आणि अवचेतन स्तरावर प्रक्रिया केली जाते, ज्यामध्ये बोधात्मक मूल्यमापनाचा वेळच मिळत नाही.

तथापि, लाझरस यांनी स्वतः या टीकांना उत्तर दिले. त्यांच्या मते, जरी प्रतिक्रिया तात्काळ व स्वयंचलित वाटल्या, तरी त्या देखील मूल्यमापनाच्या (appraisal) काही ना काही स्तराशी निगडित असतात – फक्त तो स्तर खूप जलद आणि अनेकदा अवचेतन असतो (Lazarus, 1999). म्हणजेच, बोधात्मक मूल्यमापन हे नेहमी भावनांचा पाया असतेच, परंतु त्याची गती व स्वरूप परिस्थितीनुसार बदलते. अशा प्रकारे हा सिद्धांत अजूनही मानसशास्त्रीय संशोधनात आणि व्यावहारिक क्षेत्रांत महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

समारोप:

लाझरस यांचा बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत भावनांच्या उत्पत्तीला मानसिक प्रक्रियांच्या संदर्भात समजावून सांगतो. घटना स्वतःपेक्षा त्या घटनेला दिलेला अर्थ व मूल्यांकन आपल्या भावनिक अनुभवाचा आधार असतो. या सिद्धांतामुळे आपल्याला केवळ भावनांचे मूळच नव्हे तर तणाव व त्यावरील परिणामकारक उपाय समजून घेता येतात.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वारीन साभार)

संदर्भ

Beck, J. S. (2011). Cognitive behavior therapy: Basics and beyond. Guilford Press.

Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. The American Journal of Psychology, 39(1/4), 106–124.

Folkman, S., & Lazarus, R. S. (1985). If it changes it must be a process: Study of emotion and coping during three stages of a college examination. Journal of Personality and Social Psychology, 48(1), 150–170.

Folkman, S., Lazarus, R. S., Dunkel-Schetter, C., DeLongis, A., & Gruen, R. J. (1986). Dynamics of a stressful encounter: Cognitive appraisal, coping, and encounter outcomes. Journal of Personality and Social Psychology, 50(5), 992–1003.

James, W. (1884). What is an emotion? Mind, 9(34), 188–205.

Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based interventions in context: Past, present, and future. Clinical Psychology: Science and Practice, 10(2), 144–156.

Lazarus, R. S. (1966). Psychological Stress and the Coping Process. New York: McGraw-Hill.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and Adaptation. Oxford University Press.

Lazarus, R. S. (1999). Stress and emotion: A new synthesis. Springer Publishing Company.

Lazarus, R. S. (2001). Relational meaning and discrete emotions. In K. R. Scherer, A. Schorr, & T. Johnstone (Eds.), Appraisal processes in emotion: Theory, methods, research (pp. 37–67). Oxford University Press.

Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. Springer.

LeDoux, J. E. (1996). The emotional brain: The mysterious underpinnings of emotional life. Simon & Schuster.

Smith, C. A., & Kirby, L. D. (2009). Putting appraisal in context: Toward a relational model of appraisal and emotion. Cognition & Emotion, 23(7), 1352–1372.

Smith, C. A., & Lazarus, R. S. (1990). Emotion and adaptation. In L. A. Pervin (Ed.), Handbook of personality: Theory and research (pp. 609–637). Guilford Press.

Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: Preferences need no inferences. American Psychologist, 35(2), 151–175.