उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत |Late Selection Models

 

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत (Late Selection Models)

मानसशास्त्रातील बोधनिक मानसशास्त्र या शाखेत अवधान हा एक अत्यंत महत्त्वाचा विषय मानला जातो. आपल्या वातावरणात असंख्य वेदनिक उद्दीपक एकाच वेळी उपलब्ध असतात, परंतु मनुष्य सर्व उद्दीपकांना प्रतिसाद देऊ शकत नाही. म्हणूनच मेंदू काही निवडक उद्दीपक प्रक्रिया करून त्यावर लक्ष केंद्रीत करतो. प्रश्न असा निर्माण होतो की ही निवड प्रक्रिया नेमकी कधी आणि कुठे घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Deutsch आणि Deutsch (1963) यांचा उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत हा महत्त्वाचा मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, निवड प्रक्रिया लवकर न होता उशिरा म्हणजेच माहितीचे संपूर्ण अर्थपूर्ण (semantic) विश्लेषण झाल्यानंतरच घडते. त्यामुळे हा सिद्धांत ब्रॉडबेंट (1958) यांच्या अर्ली सिलेक्शन मॉडेलच्या पूर्णपणे विरोधात उभा राहतो.

पार्श्वभूमी

Donald Broadbent (1958) यांनी Filter Theory of Attention मांडला. त्यांच्या मते, सर्व वेदनात्मक माहिती सुरुवातीला एका तात्पुरत्या वेदन नोंदणीत (sensory register) साठवली जाते. मात्र, पुढे फक्त निवडलेली माहितीच फिल्टरमधून जाऊन उच्च स्तरावरील प्रक्रिया (जसे की अर्थ विश्लेषण, स्मृतीशी तुलना) करते, तर बाकीची माहिती दुर्लक्षित (discarded) होते. म्हणजेच, Broadbent यांच्या सिद्धांतानुसार निवड प्रक्रिया सुरुवातीच्या टप्प्यावरच होते (Broadbent, 1958).

मात्र, या सिद्धांताला अनेक प्रयोगात्मक निरीक्षणांनी आव्हान दिले. विशेषतः कॉकटेल पार्टी इफेक्ट हे उदाहरण महत्त्वाचे आहे. एका गोंगाटी वातावरणात आपण अनेक संभाषणांमध्ये व्यस्त असतो, तरी अचानक आपले नाव उच्चारले गेले की ते आपण लगेच ऐकतो आणि त्याकडे लक्ष देतो (Moray, 1959). यावरून असे सूचित होते की मेंदू फक्त निवडलेल्या माहितीवरच नाही तर इतर अनेक उद्दीपकांवरही काही प्रमाणात अर्थपूर्ण प्रक्रिया करतो. जर सर्व दुर्लक्षित माहिती सुरुवातीलाच नष्ट होत असेल, तर आपले नाव गोंगाटातून लक्षात येणे शक्यच झाले नसते.

याच निरीक्षणांवर आधारित Deutsch & Deutsch (1963) यांनी आपला उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, सर्व माहितीची सखोल अर्थपूर्ण प्रक्रिया केली जाते, आणि त्यानंतरच कोणत्या उद्दीपकाला प्रतिसाद द्यायचा हे ठरते. म्हणजेच, निवड प्रक्रिया उशिरा (late stage) घडते (Deutsch & Deutsch, 1963; Styles, 2006).

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांताचे मुख्य गृहीतके

1. संपूर्ण माहिती प्रक्रिया (Full Processing of Information)

Deutsch आणि Deutsch (1963) यांनी मांडलेल्या उत्तर गाळणी निवड सिद्धांताचा एक महत्त्वाचा पाया म्हणजे संपूर्ण माहितीची प्रक्रिया होते हा दृष्टिकोन. या सिद्धांतानुसार, सर्व वेदनिक माहिती केवळ प्राथमिक टप्प्यावर थांबत नाही, तर ती अर्थपूर्ण पातळीपर्यंत पोहोचते. म्हणजेच एखादा उद्दिपक आपल्या लक्षात आला नाही तरीसुद्धा, आपल्या मेंदूत त्याचा अर्थ, त्याचे महत्त्व आणि संदर्भ समजून घेण्याची प्रक्रिया चालू राहते. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वर्गात शिक्षकाचे बोलणे ऐकत असताना दुसरीकडे मागच्या बाकावरून आलेला परिचित शब्द किंवा आपले नाव कानी पडले, तरी ते अर्थपूर्ण विश्लेषण झाल्यामुळे लक्ष वेधून घेते. यावरून हे स्पष्ट होते की माहिती निवडली गेली किंवा नाही यापलीकडे जाऊन सर्व उद्दिपकांचे विश्लेषण किमान अर्थपूर्ण स्तरावर होते (Styles, 2006; Eysenck & Keane, 2015).

2. निवड प्रक्रियेची वेळ (Timing of Selection)

या सिद्धांतानुसार माहितीची निवड अर्थपूर्ण विश्लेषण झाल्यानंतरच केली जाते. म्हणजेच, कोणत्या उद्दिपकाला प्राधान्य द्यायचे किंवा प्रतिसाद द्यायचा हे ठरवण्याची प्रक्रिया "उशिरा" (late) घडते. त्यामुळे ह्या सिद्धांताला Late Selection असे नाव दिले गेले आहे. प्रारंभीचे उद्दिपक सर्वांचे विश्लेषण झालेले असते, पण त्यातील कोणत्या उद्दिपकावर लक्ष केंद्रित करायचे हे निर्णयप्रक्रियेच्या शेवटच्या टप्प्यावर ठरते (Driver, 2001). उदाहरणार्थ, आपण गोंगाटी वातावरणात अनेक संभाषणांचे आशय "किमान थोडाफार" समजून घेतो, पण प्रत्यक्षात लक्ष देतो ते फक्त एकावर. हाच मुद्दा या सिद्धांताचा गाभा आहे, त्यामुळे उद्दिपकाची निवड माहिती प्रक्रिया झाल्यानंतर होते (Pashler, 1998).

3. क्रिया/प्रतिसाद मर्यादा (Response Limitation)

Deutsch & Deutsch यांच्या मतानुसार, लक्ष केंद्रित करण्याची खरी प्रक्रिया प्रतिसादाच्या टप्प्यावर घडते. म्हणजे, जरी आपल्या मेंदूने सर्व उद्दिपकांचे अर्थपूर्ण विश्लेषण केलेले असते, तरीही आपण प्रत्यक्ष कृती केवळ निवडक उद्दिपकाबाबतच करतो. हे गृहीतक लक्षावरील भार (attentional load) आणि प्रतिसादाच्या मर्यादांना अधोरेखित करते. उदाहरणार्थ, आपण एखाद्या चर्चेत सक्रिय असताना बाजूला चाललेले इतर संभाषण समजते, पण आपण प्रतिसाद मात्र फक्त आपल्या चर्चेला देतो. म्हणूनच, लक्षाची खरी निवड आणि मर्यादा या वर्तनात्मक प्रतिसादातच प्रतिबिंबित होतात (Eysenck & Keane, 2015; Goldstein, 2019).

उत्तर गाळणी मॉडेलचे योगदान

Deutsch & Deutsch (1963) यांनी प्रस्तावित केलेल्या उत्तर गाळणी मॉडेलमुळे अवधानावरील संशोधनात एक नवी दिशा निर्माण झाली. ब्रॉडबेंट (1958) यांच्या अर्ली सिलेक्शन मॉडेल मध्ये माहितीची निवड सुरुवातीलाच होते असे मानले जात होते, परंतु Deutsch & Deutsch यांनी मांडले की सर्व माहिती पूर्णपणे अर्थपूर्ण पातळीवर (semantic level) प्रक्रिया होते आणि त्यानंतरच कोणत्या उद्दीपकाला प्रतिसाद द्यायचा ते ठरते. या दृष्टीकोनामुळे संशोधन क्षेत्रात “उशिरा निवड” (late selection) ही भूमिका दृढ झाली आणि हे सिद्ध झाले की आपल्या मेंदूत येणारी उत्तेजने केवळ पृष्ठभागावर नव्हे तर सखोल पातळीवर समजली जातात, जरी आपण त्यांना प्रत्यक्ष प्रतिसाद देत नसू तरीही (Driver, 2001). उदाहरणार्थ, एखाद्या गोंगाटी वातावरणात आपण अनेक संभाषणांची अंशतः प्रक्रिया करतो, पण निवडलेल्या संभाषणालाच प्रतिसाद देतो.

या मॉडेलचे आणखी एक महत्त्वाचे योगदान म्हणजे कॉग्निटिव्ह ओव्हरलोड व अनपेक्षित उद्दीपकांवर होणाऱ्या प्रतिसादाचे स्पष्टीकरण. आपल्या आजूबाजूच्या सर्व माहितीचे अर्थपूर्ण विश्लेषण होत असल्याने, मेंदू अचानक आणि अपेक्षेपेक्षा वेगळ्या माहितीला प्रतिसाद देऊ शकतो (उदा. स्वतःचे नाव, चेतावणीचा आवाज). म्हणजेच, अवधान फक्त सुरुवातीच्या फिल्टरिंगवर आधारित नसून, माहितीच्या अर्थपूर्ण प्रक्रियेशी निगडित आहे (Pashler, 1998). यामुळे अवधानाची लवचिकता आणि अनपेक्षित बदलांप्रती सजगता समजून घेण्यासाठी या सिद्धांताने महत्त्वपूर्ण पाया घातला.

उत्तर गाळणी मॉडेलची मर्यादा

1. प्रयोगात्मक पुरावे

जरी Deutsch & Deutsch यांनी सर्व माहितीची पूर्ण प्रक्रिया होते असे प्रतिपादन केले, तरी नंतरच्या प्रयोगात्मक अभ्यासांनी या विचाराला आव्हान दिले. विशेषतः Treisman (1964) यांनी मांडलेला Attenuation Model सुचवतो की सर्व माहिती पूर्णपणे प्रक्रियेतून जात नाही, तर काही उद्दीपकावर कमी प्रमाणात (attenuated) प्रक्रिया केली जातात. यामुळे व्यक्तीला महत्त्वाची किंवा वैयक्तिकदृष्ट्या सुसंगत माहिती अधिक सहज उपलब्ध होते. या दृष्टीने लेट सिलेक्शन मॉडेल अतिशय सरसकट व अतिशयोक्तीपूर्ण मानले गेले (Lavie & Tsal, 1994).

2. प्रक्रियेस लागणारा वेळ आणि ऊर्जा

जर प्रत्येक उद्दीपकाचे पूर्ण अर्थपूर्ण विश्लेषण झाले, तर ते अत्यंत ऊर्जा-खर्चीक आणि वेळखाऊ ठरले असते. आपल्या दैनंदिन जीवनात असंख्य वेदनिक उद्दीपके सतत येत असतात; त्यामुळे सर्वांची सखोल प्रक्रिया करणे मेंदूच्या मर्यादित संसाधनांच्या दृष्टीने अव्यवहार्य आहे (Broadbent, 1971). त्यामुळे या मॉडेलची जैविक व बोधनिक वास्तवाशी तडजोड होते.

3. सध्याची दृष्टी

आधुनिक संशोधनानुसार अवधानाची निवड ही नेहमीच सुरुवातीला (early) किंवा नेहमीच शेवटी (late) घडते असे नाही, तर ती परिस्थितीनुसार बदलते. यालाच flexible selection models म्हणतात (Lavie, 2005). काही प्रसंगी माहितीची निवड सुरुवातीलाच कार्यक्षमतेसाठी केली जाते, तर काहीवेळी उशिरा निवड केली जाते जेणेकरून अधिक सखोल अर्थपूर्ण माहिती हाताळता येईल. त्यामुळे आजच्या काळात Deutsch & Deutsch मॉडेल स्वतंत्रपणे स्वीकारले जात नसले तरी, त्याने अवधानावरील विचारांना एक महत्त्वपूर्ण टप्पा दिला आहे.

समारोप:

Deutsch & Deutsch (1963) यांचा लेट सिलेक्शन मॉडेल अवधानाविषयीच्या संशोधनातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानला जातो. यामध्ये अवधानाचे केंद्र फक्त आरंभीचे फिल्टरिंग नसून, माहितीचे अर्थपूर्ण विश्लेषणानंतरची निवड आहे असे सांगितले गेले. जरी या सिद्धांताच्या मर्यादा असल्या, तरीही यामुळे अवधानाच्या प्रक्रियेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलला आणि पुढील सिद्धांतांना दिशा मिळाली.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. London: Pergamon Press.

Broadbent, D. E. (1971). Decision and Stress. London: Academic Press.

Deutsch, J. A., & Deutsch, D. (1963). Attention: Some theoretical considerations. Psychological Review, 70(1), 80–90.

Driver, J. (2001). A selective review of selective attention research from the past century. British Journal of Psychology, 92(1), 53–78.

Eysenck, M. W., & Keane, M. T. (2015). Cognitive Psychology: A Student’s Handbook (7th ed.). Psychology Press.

Goldstein, E. B. (2019). Cognitive Psychology: Connecting Mind, Research, and Everyday Experience (5th ed.). Cengage Learning.

Lavie, N. (2005). Distracted and confused?: Selective attention under load. Trends in Cognitive Sciences, 9(2), 75–82.

Lavie, N., & Tsal, Y. (1994). Perceptual load as a major determinant of the locus of selection in visual attention. Perception & Psychophysics, 56(2), 183–197.

Pashler, H. (1998). The Psychology of Attention. MIT Press.

Styles, E. A. (2006). The Psychology of Attention (2nd ed.). Psychology Press.

Treisman, A. (1964). Verbal cues, language, and meaning in selective attention. The American Journal of Psychology, 77(2), 206–219.