सिग्मंड फ्रॉइडची मनोलैंगिक उपपत्ती |Psychosexual Theory

 

सिग्मंड फ्रॉइडची मनोलैंगिक उपपत्ती (Psychosexual Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात सिग्मंड फ्रॉइड (1856–1939) हे नाव अत्यंत प्रभावी मानले जाते. त्यांनी मानवी वर्तन, स्वप्ने, मानसिक विकार यांचा सखोल अभ्यास करून मनोविश्लेषण (Psychoanalysis) या स्वतंत्र मानसशास्त्रीय प्रवाहाची निर्मिती केली. फ्रॉइड यांच्या मते मानवी व्यक्तिमत्त्व हे केवळ बोध विचारांवर (Conscious Thoughts) आधारित नसून त्यामागे अबोध मन (Unconscious Mind) आणि दडपलेली इच्छा (Repressed Desires) यांचीही महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. त्यांनी इदम-अहंम-पराहंम (Id, Ego, Superego) ही व्यक्तिमत्त्वाची त्रिसूत्री रचना, तसेच स्वप्न विश्लेषण (Dream Analysis) यांचा पाया घालून मानवी मनाच्या गुंतागुंतीचा शोध लावण्याचा प्रयत्न केला. या सर्वांबरोबरच त्यांनी मांडलेली मनोलैंगिक उपपत्ती ही व्यक्तिमत्त्व विकासाविषयीची त्यांची सर्वात वादग्रस्त परंतु प्रभावी मांडणी मानली जाते.

फ्रॉइड यांच्या मते मानवी व्यक्तिमत्त्वाचा पाया आयुष्यातील सुरुवातीच्या काही वर्षांतच रचला जातो. त्यांनी असे प्रतिपादन केले की, बालकाच्या विकास प्रक्रियेत एक विशिष्ट जैव-ऊर्जा (Psychic Energy) सतत कार्यरत असते. ही ऊर्जा म्हणजेच लिबिडो जी लैंगिक इच्छेशी निगडित असते. लिबिडो ही केवळ लैंगिकतेपुरती मर्यादित नसून, ती जीवनशक्ती (Life Force) किंवा आनंदप्राप्तीची प्रेरणा आहे, जी बालकाच्या विविध शारीरिक संवेदनशील भागांतून प्रकट होत असते. फ्रॉइड यांनी सुचवले की व्यक्तिमत्त्वाची घडण या उर्जेच्या प्रवाहावर, तिच्या समाधानावर आणि तिला मिळणाऱ्या अडथळ्यांवर अवलंबून असते.

मनोलैंगिक उपपत्तीची प्रमुख मांडणी

फ्रॉइड यांच्या मनोलैंगिक उपपत्तीनुसार, बालकाचा विकास हा विशिष्ट टप्प्यांतून होतो, ज्यामध्ये प्रत्येक टप्पा एका संवेदनशील शारीरिक भागाशी (Erogenous Zone) निगडित असतो. या टप्प्यांत लिबिडोचे केंद्रबिंदू बदलत राहतात. उदाहरणार्थ, सुरुवातीला बाळाला तोंडावाटे (Oral Zone) आनंद मिळतो, तर नंतर गुदमार्ग, जननेंद्रिय अशा वेगवेगळ्या भागांतून ही ऊर्जा प्रकट होते (McLeod, 2019).

प्रत्येक टप्पा हा संघर्ष (Conflict) आणि समाधान (Resolution) यांवर आधारित असतो. जर एखाद्या टप्प्यात बालकाला अपेक्षित समाधान मिळाले नाही, तर स्थिरता (Fixation) निर्माण होऊ शकते. स्थिरतेमुळे प्रौढ वयात त्या व्यक्तीच्या वर्तनात असंतुलन दिसू शकते, उदा. अतिखाणे, हठ्ठ, अति स्वच्छता, किंवा उलटपक्षी अस्ताव्यस्तता इ. (Burger, 2017). त्यामुळे, या उपपत्तीनुसार व्यक्तिमत्त्व विकासातील अडथळे हे बालपणीच्या अपूर्ण गरजा किंवा चुकीच्या अनुभवांचे परिणाम असतात.

या दृष्टीकोनातून पाहता, फ्रॉइड यांची मांडणी ही नियतिवादी (Deterministic) स्वरूपाची आहे म्हणजे प्रौढ व्यक्तिमत्त्वावर बालपणीच्या अनुभवांचा निर्णायक प्रभाव पडतो. म्हणूनच, व्यक्तीची पुढील मानसिक वाढ, तिच्या सामाजिक संबंधांची शैली आणि तिचे भावनिक स्थैर्य हे सर्व लहानपणीच्या अनुभवांवर व त्या टप्प्यांतील संघर्षाच्या निराकरणावर अवलंबून असते (Schultz & Schultz, 2016).

फ्रॉइडने मांडलेले मनोलैंगिक अवस्थेचे पाच टप्पे

मुखावस्था (Oral Stage)

सिग्मंड फ्रॉइडच्या मनोलैंगिक उपपत्तीमध्ये मुखावस्था हा सर्वात पहिला टप्पा मानला जातो. हा टप्पा साधारणतः जन्म ते एक वर्ष या कालावधीत येतो. या अवस्थेत बाळाच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचा मुख्य केंद्रबिंदू म्हणजे तोंड (Oral Zone) होय. फ्रॉइडच्या मते मानवी व्यक्तिमत्त्वामागे लिबिडो नावाची उर्जा कार्यरत असते. या काळात लिबिडोचे केंद्रीकरण तोंडाभोवती असते.

या अवस्थेत बाळाची प्रमुख क्रिया म्हणजे चोखणे (Sucking) आणि चावणे (Biting) या आहेत. हे दोन्ही क्रियाकलाप बाळाला शारीरिक समाधानासोबतच मानसिक समाधान देतात. स्तनपान हा फक्त शारीरिक पोषणाचा स्रोत नसून तो बाळाला मानसिक सुरक्षिततेचा, मायेचा आणि समाधानाचा अनुभवही देतो (Schultz & Schultz, 2017). म्हणूनच या अवस्थेला व्यक्तिमत्त्व विकासाचा पाया मानले जाते.

फ्रॉइडच्या मते जर या अवस्थेत बाळाला अतिसमाधान (Overindulgence) किंवा कमीतकमी समाधान (Frustration) मिळाले, तर त्याचा परिणाम पुढील व्यक्तिमत्त्वावर दिसून येतो. जर बाळाला गरजेपेक्षा जास्त समाधान मिळाले, तर तो पुढे मोठेपणीही इतरांवर अतिनिर्भर (Dependency-prone) राहण्याची शक्यता वाढते. उलट, समाधान न मिळाल्यास असुरक्षितता (Insecurity) निर्माण होऊन व्यक्ती प्रौढावस्थेत धूम्रपान, मद्यपान, अतिखाणे, नखे चावणे किंवा अतिबोलक्या वर्तनात गुंतून राहू शकते (Burger, 2019). याला Oral Fixation असे संबोधले जाते.

या अवस्थेचे महत्त्व केवळ व्यक्तिमत्त्व विकासापुरते मर्यादित नाही, तर ते अबोध मनाच्या (Unconscious Mind) घडणीसाठीही आधारभूत ठरते. आई-बालक संबंधातील अनुभव हा या अवस्थेचा गाभा असून त्यावरून पुढील जीवनातील संबंध, विश्वासार्हता आणि स्व-मूल्यनिर्मिती यांचा पाया रचला जातो (McLeod, 2018). म्हणूनच फ्रॉइडच्या या टप्प्याला बालमानसशास्त्रात विशेष महत्त्व आहे.

गुदावस्था (Anal Stage)

सिग्मंड फ्रॉइडच्या मनोलैंगिक उपपत्तीमध्ये (Psychosexual Theory) गुदावस्था (Anal Stage) हा दुसरा महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. हा कालावधी साधारणतः 1 वर्ष ते 3 वर्षे असा असतो. या काळात मुलाचे लक्ष गुदमार्गाभोवतीच्या क्रियांकडे केंद्रित होते, विशेषतः मलविसर्जन (Defecation) आणि त्याच्या नियंत्रणाकडे. फ्रॉइडच्या मते या अवस्थेत लिबिडो (Libido) किंवा लैंगिक ऊर्जा मुख्यतः गुदमार्ग (Anal Zone) येथे केंद्रित असते (Freud, 1905/1953).

या टप्प्यात मलविसर्जन नियंत्रणाचे (Toilet Training) शिक्षण ही सर्वात महत्त्वाची घडामोड असते. लहान मूल हळूहळू आपल्या शारीरिक क्रियांवर नियंत्रण मिळवायला शिकते. पालक या प्रक्रियेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. जर पालकांनी शिस्तबद्ध आणि संयमित पद्धतीने मुलाला प्रशिक्षण दिले, तर मूल स्व-नियंत्रण (Self-control), शिस्त (Discipline) आणि स्वच्छता (Cleanliness) शिकते. पण जर हा अनुभव खूप कठोर किंवा खूप सैल पद्धतीने दिला गेला, तर पुढील व्यक्तिमत्त्व विकासावर त्याचा परिणाम होतो (McLeod, 2019).

गुदावस्था हा टप्पा मुलामध्ये स्वायत्तता (Autonomy) विकसित होण्याचा काळ आहे. या वयात मूल आपल्या शरीरावर आणि वर्तनावर नियंत्रण मिळवण्याची प्रक्रिया सुरू करते. फ्रॉइडच्या मते, या अवस्थेतील अनुभव मुलाच्या पुढील जीवनातील आत्मविश्वास, शिस्तबद्धता (Orderliness) आणि सामाजिक समायोजन यावर परिणाम करतात (Freud, 1923/1961).

जर या टप्प्यात योग्य तो समतोल साधला गेला नाही, तर व्यक्ती Anal fixation अनुभवू शकते. पालकांनी जर अतिशय कठोर शिस्त लादली, तर मुलामध्ये भय, लज्जा आणि अपराधगंड (Guilt) निर्माण होतो. अशा परिस्थितीत व्यक्ती पुढील आयुष्यात Anal-retentive personality दर्शवते. यामध्ये व्यक्ती अतिशय हट्टी (Stubborn), काटेकोर (Perfectionist), अतिस्वच्छ (Overly tidy) आणि कधीकधी कंजूष (Miserly) बनते (Burger, 2011).

पालकांनी जर प्रशिक्षणामध्ये खूप मोकळीक दिली, तर मुलाला मर्यादा समजत नाहीत. अशा परिस्थितीत व्यक्ती पुढे जाऊन Anal-expulsive personality बनते. या प्रकारात व्यक्ती अस्ताव्यस्त (Disorganized), अव्यवस्थित (Messy), आळशी आणि कधीकधी आक्रमक असू शकते (McLeod, 2019).

गुदावस्था हा टप्पा केवळ शारीरिक नियंत्रण शिकण्यापुरता मर्यादित नसून, मुलाच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचा पाया घडवणारा टप्पा आहे. या काळातील पालकांचे वर्तन मुलाच्या भविष्यातील शिस्तबद्धता, स्वच्छता, आत्मनियंत्रण किंवा उलटपक्षी अव्यवस्था, आळशीपणा यावर खोलवर परिणाम करू शकते. त्यामुळे फ्रॉइडच्या दृष्टीने हा टप्पा व्यक्तिमत्त्व विकासाच्या प्रक्रियेत अत्यंत निर्णायक आहे.

जननेंद्रियावस्था (Phallic Stage)

सिग्मंड फ्रॉइडने व्यक्तिमत्त्व विकासातील तिसरा टप्पा म्हणून जननेंद्रियावस्था मांडली असून हा टप्पा साधारणतः 3 ते 6 वर्षे वयोगटात अनुभवास येतो (Freud, 1905/1995). या काळात लिबिडोचा केंद्रबिंदू जननेंद्रिय असतो. म्हणजेच बालकाचे लक्ष आणि आनंदाचा मुख्य स्रोत लैंगिक अवयवांकडे वळतो. फ्रॉइडच्या मते या टप्प्यात मुलांच्या मनात लैंगिक ऊर्जा (sexual energy) अधिक ठळक स्वरूपात जागृत होऊ लागते आणि त्यातून त्यांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासात महत्त्वपूर्ण बदल घडतात (Hall, 1954).

1. ईडिपस कॉम्प्लेक्स (Oedipus Complex)

फ्रॉइडने मुलांच्या विकासात या काळात उद्भवणाऱ्या महत्त्वपूर्ण मानसिक संघर्षाचे वर्णन ईडिपस कॉम्प्लेक्स या संकल्पनेत केले आहे. या सिद्धांतानुसार मुलगा आपल्या आईकडे अबोध पातळीवर आकर्षित होतो आणि वडिलांना प्रतिस्पर्धी मानतो. मुलाला आईबरोबर राहण्याची इच्छा असते, परंतु त्याच वेळी वडिलांकडून शिक्षा होईल या भीतीमुळे (castration anxiety) तो संघर्षग्रस्त होतो (Freud, 1924/1961). हा संघर्ष सोडविण्याच्या प्रक्रियेत मुलगा हळूहळू वडिलांची ओळख स्वीकारतो आणि त्यांची मूल्ये, नियम यांना आत्मसात करतो. त्यामुळे नैतिकता (morality) आणि सुपरईगो (superego) या मानसिक रचनेचा पाया या टप्प्यात मजबूत होतो (Blos, 1962).

2. इलेक्ट्रा कॉम्प्लेक्स (Electra Complex)

फ्रॉइडच्या मूळ लेखनात इलेक्ट्रा कॉम्प्लेक्सची स्पष्ट व्याख्या नसली तरी त्यांचे शिष्य कार्ल जुंग (Carl Jung) यांनी हा शब्द लोकप्रिय केला. या संकल्पनेनुसार मुलगी वडिलांकडे आकर्षित होते आणि आईला प्रतिस्पर्धी मानते. मुलगी प्रारंभी आईशी ओळख ठेवते, परंतु वडिलांकडे विशेष ओढ निर्माण झाल्यामुळे आईशी अबोध संघर्ष होतो. पुढे सामाजिकरणाच्या प्रक्रियेत ती हा संघर्ष सोडवते आणि आईशी पुन्हा एकात्मता साधते. त्यामुळे तिच्यात स्त्रीत्व, लैंगिक ओळख (gender identity) आणि सामाजिक अपेक्षांशी जुळणारी मूल्ये विकसित होतात (Chodorow, 1978).

जननेंद्रियावस्था ही केवळ लैंगिक जागृतीशी निगडित नसून मुलांमध्ये लैंगिक ओळख, नैतिक मूल्ये आणि पालकांसोबतचे भावनिक संबंध यांचा पाया या काळात घातला जातो. वडिलांशी किंवा आईशी ओळख पटवून घेताना मुलं सामाजिक नियम व आचारसंहिता शिकतात. त्यामुळे सुपरईगो अधिक विकसित होतो, ज्यामुळे व्यक्तीला योग्य-अयोग्याची जाणीव होते (Shaffer & Kipp, 2014). या टप्प्यातील अनुभव पुढील आयुष्यातील सामाजिक संबंध, आत्मविश्वास आणि प्रेमसंबंध घडवण्यात निर्णायक ठरतात.

जर बालकाला या टप्प्यातील संघर्ष योग्य प्रकारे सोडवता आला नाही, तर पुढील आयुष्यात व्यक्तिमत्त्वावर त्याचे नकारात्मक परिणाम दिसू शकतात. काही व्यक्तींमध्ये लैंगिक असुरक्षितता (Sexual Insecurity) दिसून येते. काहींमध्ये आत्ममग्नता (Narcissism) वाढते, म्हणजेच स्वतःच्या आकर्षणावरच भर देणे. काहींमध्ये अतिलैंगिकता (Hypersexuality) किंवा याउलट लैंगिक दडपण (sexual repression) दिसून येऊ शकते (Burger, 2019).

सुप्तावस्था (Latency Stage)

सुप्तावस्था हा फ्रॉइडच्या मनोलैंगिक उपपत्तीतील चौथा टप्पा मानला जातो. हा कालावधी साधारणतः 6 वर्षांपासून ते 12 वर्षांपर्यंत, म्हणजेच किशोरावस्था सुरू होईपर्यंत चालतो. या टप्प्याला सुप्तावस्था असे म्हटले जाते कारण या काळात लिबिडो किंवा लैंगिक ऊर्जा तुलनेने निष्क्रिय (Dormant) राहते. बालकाच्या वर्तनात उघडपणे लैंगिक प्रेरणा दिसून येत नाही, तर ही ऊर्जा इतर शैक्षणिक, सामाजिक व सर्जनशील कार्याकडे वळते.

या काळातील सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे सामाजिक कौशल्यांचा विकास. मुलं आपल्या आई-वडिलांपासून किंवा कुटुंबापुरती न राहता शाळा, मैत्री, खेळ आणि समूह क्रियांमध्ये गुंतू लागतात. फ्रॉइडच्या मते या टप्प्यात मुलं लैंगिक ओढ दाबून ठेवतात व त्याऐवजी ज्ञानार्जन, संस्कार (Moral development) आणि समाजीकरण या दिशेने ऊर्जा खर्च करतात (Freud, 1905/1953; Shaffer & Kipp, 2014).

शैक्षणिक आणि बौद्धिक विकासासाठी हा टप्पा अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. मुलं वाचन, लेखन, गणित, कला आणि क्रीडा यांमध्ये कौशल्य संपादन करतात. या काळात संस्कृती, मूल्ये आणि शिस्त यांचे आंतरिकीकरण (internalization) होते. मुलं आपल्या वयाच्या गटात मैत्री निर्माण करतात, जी लैंगिक नसून सामाजिक स्वरूपाची असते. त्यामुळे आत्मशिस्त, सहकार्य, स्पर्धा, तसेच सामाजिक भूमिका यांचा अनुभव मिळतो (Erikson, 1963).

फ्रॉइडच्या मते, या टप्प्यातील संतुलित अनुभव पुढे प्रौढ व्यक्तिमत्त्व घडविण्यासाठी पाया घालतात. जर या काळात मुलाला योग्य सामाजिक व शैक्षणिक संधी मिळाल्या नाहीत, तर व्यक्ती नंतर समाजात मिसळण्यात अडचणी अनुभवू शकते. परंतु सामान्य परिस्थितीत ही अवस्था व्यक्तिमत्त्व अधिक संतुलित, परिपक्व व सामाजिकदृष्ट्या जबाबदार बनवते (McLeod, 2019).

लैंगिक अवस्था (Genital Stage)

सिग्मंड फ्रॉइड यांच्या मनोलैंगिक उपपत्तीप्रमाणे लैंगिक अवस्था ही मानवी व्यक्तिमत्त्व विकासाची अंतिम अवस्था आहे. या टप्प्याची सुरुवात अंदाजे 12 वर्षांनंतर किशोरावस्थेत होते आणि प्रौढावस्थेपर्यंत चालू राहते. या काळात बालकाचे शारीरिक आणि मानसिक विकास जलदगतीने बदलते. जैविक दृष्टिकोनातून या वयात लैंगिक परिपक्वता (Sexual Maturity) प्राप्त होते, ज्यामुळे प्रजननक्षमतेची सुरुवात होते.

या अवस्थेत लैंगिक उर्जेचा (लिबिडो) केंद्रबिंदू जननेंद्रियांवर स्थिरावतो. मात्र, या टप्प्यात लिबिडो फक्त जैविक किंवा शारीरिक समाधानापुरते मर्यादित राहत नाही. ती उर्जा प्रेमसंबंध, जवळीक, आत्मीयता, मैत्री आणि समाजोपयोगी कार्यांमध्ये रूपांतरित होते. फ्रॉइड यांनी हे अधोरेखित केले की पूर्वीच्या टप्प्यांत (मुखावस्था, गुदावस्था, जननेंद्रियावस्था, सुप्तावस्था) जर मुलाला संतुलित समाधान मिळाले असेल, तर या अंतिम अवस्थेत लिबिडोचे परिपक्व आणि संतुलित स्वरूप दिसून येते (Freud, 1923).

लैंगिक अवस्थेत मानवी व्यक्तिमत्त्व परिपक्वता आणि सामाजिक जबाबदाऱ्या स्वीकारण्याच्या दिशेने पुढे जाते. किशोरावस्थेतील जैविक बदलांमुळे प्रेमसंबंध, लैंगिक आकर्षण आणि आत्मीयतेबाबत नवीन अनुभव येतात. या काळात व्यक्ती दीर्घकालीन नातेसंबंध, विवाह, कुटुंबनिर्मिती तसेच व्यावसायिक जीवन या क्षेत्रांत पाऊल टाकते. Freud (1938) यांच्या मते, या अवस्थेतील व्यक्तिमत्त्वाचे परिपक्व उद्दिष्ट म्हणजे प्रेम करणे आणि कार्य करणे (To love and to work). याचा अर्थ असा की, या टप्प्यात व्यक्ती फक्त शारीरिक लैंगिक समाधानापुरती मर्यादित राहत नाही, तर परिपक्व नातेसंबंध, सहजीवन, समाजातील योगदान आणि जबाबदार आचरण या बाबींकडे लक्ष केंद्रीत करते.

जर बालकाने पूर्वीच्या टप्प्यांत योग्य प्रमाणात समाधान आणि संतुलन मिळवले असेल, तर लैंगिक अवस्थेत तो/ती प्रौढ, संतुलित आणि जबाबदार व्यक्तिमत्त्व विकसित करू शकतो/शकते. अशा व्यक्ती आत्मीयतेचे नाते निर्माण करण्यास, समाजाशी सकारात्मक संबंध प्रस्थापित करण्यास आणि व्यावसायिक तसेच वैयक्तिक जबाबदाऱ्या पार पाडण्यास सक्षम असतात. उलटपक्षी, जर पूर्वीच्या टप्प्यांत स्थिरता किंवा अपूर्णता राहिली असेल, तर या अवस्थेत व्यक्तीला नातेसंबंधांमध्ये असुरक्षितता, लैंगिक अतिरेक, आत्मकेंद्रीपणा किंवा सामाजिक जबाबदारी टाळण्याची प्रवृत्ती दिसू शकते (McLeod, 2018).

लैंगिक अवस्था ही फ्रॉइडच्या सिद्धांतातील सर्वात महत्त्वाची परिपक्व अवस्था आहे. या टप्प्यात मानवी व्यक्तिमत्त्व केवळ जैविक पातळीवर नव्हे, तर भावनिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक पातळीवर पूर्णत्वाकडे झुकते. त्यामुळे या टप्प्याचा अभ्यास मानवी नातेसंबंध, समाजाशी निगडित जबाबदाऱ्या आणि व्यक्तिमत्त्व विकास समजून घेण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.

फ्रॉइडच्या उपपत्तीवरील टीका

1. अतिलैंगिक भर

फ्रॉइड यांनी मानवी वर्तनाचे मूळ लिबिडो किंवा लैंगिक प्रेरणा (sexual drive) यामध्ये शोधले. त्यांच्या मते बालकाच्या प्रत्येक टप्प्यातील समाधान किंवा असमाधान हे भविष्यातील व्यक्तिमत्त्व ठरवते. परंतु ही मांडणी अत्यंत एकतर्फी असल्याचे अनेक मानसशास्त्रज्ञांचे मत आहे. मानवी वर्तनामध्ये सामाजिक, सांस्कृतिक, संज्ञानात्मक आणि पर्यावरणीय घटकांचा देखील महत्त्वाचा वाटा असतो, परंतु फ्रॉइड यांनी त्यांना दुय्यम स्थान दिले. उदाहरणार्थ, Albert Bandura यांनी Social Learning Theory मांडताना वर्तनाच्या विकासामध्ये निरीक्षण, अनुकरण आणि सामाजिक परस्परसंवाद यांचा प्रभाव अधोरेखित केला (Bandura, 1977). त्यामुळे "प्रत्येक वर्तनामागे लैंगिक प्रेरणा" हा फ्रॉइड यांचा दृष्टिकोन एकांगी ठरतो (Westen, 1998).

2. वैज्ञानिक प्रमाणांचा अभाव

फ्रॉइड यांच्या उपपत्तीवर सर्वाधिक टीका तिच्या वैज्ञानिक अधिष्ठानाच्या कमतरतेबद्दल झाली आहे. त्यांच्या सिद्धांतातील अनेक संकल्पना (जसे की अवचेतन मन, ईडिपस कॉम्प्लेक्स, लिबिडोची टप्प्यनिहाय केंद्रबिंदू) या प्रत्यक्ष संशोधन किंवा नियंत्रित प्रयोगांद्वारे तपासणे अशक्य आहे. Karl Popper (1963) यांनी फ्रॉइडच्या मनोविश्लेषणाला "falsifiable" नसल्यामुळे विज्ञानाऐवजी तत्त्वज्ञानाच्या जवळ मानले. आधुनिक मानसशास्त्रात empirical evidence ला प्राधान्य दिले जाते, परंतु फ्रॉइडच्या सिद्धांताला त्याची मर्यादित साथ मिळते (Eysenck, 1985). त्यामुळे या उपपत्तीचे वैज्ञानिक योगदान मर्यादित मानले जाते.

3. सांस्कृतिक मर्यादा

फ्रॉइड यांच्या संकल्पना प्रामुख्याने उन्नीसाव्या शतकातील पाश्चात्त्य युरोपियन समाजाच्या पार्श्वभूमीवर आधारित होत्या. त्या काळातील कठोर लैंगिक संस्कार, कुटुंबरचना आणि सांस्कृतिक दबाव यांचा त्यांच्या सिद्धांतावर प्रभाव होता. उदाहरणार्थ, ईडिपस कॉम्प्लेक्स ही संकल्पना सर्व संस्कृतींना तंतोतंत लागू होत नाही, कारण अनेक समाजांमध्ये मुलांच्या लैंगिक भूमिकांची व पालक-अपत्य संबंधांची रचना वेगळी असते. Bronfenbrenner (1979) यांच्या Ecological Systems Theory मध्ये व्यक्तिमत्त्व विकासावर सांस्कृतिक व सामाजिक पर्यावरणाचा महत्त्वपूर्ण परिणाम दर्शविला आहे, जो फ्रॉइडच्या सिद्धांतात अल्प प्रमाणात विचारात घेतला गेला. त्यामुळे ही उपपत्ती सार्वत्रिक न ठरता सांस्कृतिक मर्यादित ठरते (Henrich et al., 2010).

4. लहान मुलांच्या मानसशास्त्राविषयी अतिरेकी निष्कर्ष

फ्रॉइड यांनी मुलांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासाचे केंद्र त्यांच्या लैंगिक कल्पना आणि अवचेतनातील संघर्षांमध्ये शोधले. विशेषतः ईडिपस कॉम्प्लेक्स व इलेक्ट्रा कॉम्प्लेक्स या संकल्पनांवर अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी आक्षेप घेतला. आधुनिक बालविकास मानसशास्त्रात या संकल्पनांना पुरावा मिळालेला नाही (Shaffer & Kipp, 2014). उलट, बालकांचा विकास हा संज्ञानात्मक (Piaget, 1952), सामाजिक (Vygotsky, 1978) आणि भावनिक घटकांच्या परस्परसंबंधातून होतो, असे व्यापक मानले जाते. त्यामुळे फ्रॉइड यांनी लहान मुलांच्या लैंगिकतेवर दिलेला भर अतिरेकी असल्याचे मानले जाते.

उपपत्तीचे महत्त्व

1. बालकांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासातील अनुभवांचे महत्त्व

फ्रॉइड यांच्या सिद्धांतामुळे मानसशास्त्रात बालपणाचे अनुभव आणि त्यांचा व्यक्तिमत्त्वावर होणारा प्रभाव हा महत्त्वाचा मुद्दा समोर आला. आज वैकासिक मानसशास्त्र मान्य करते की बालपणीचे अनुभव, संगोपन व भावनिक नाती व्यक्तिमत्त्व घडवतात (Bowlby, 1969). फ्रॉइड यांनी पहिल्या पाच वर्षांना दिलेले महत्त्व पुढील संशोधनासाठी दिशादर्शक ठरले.

2. मानसोपचारशास्त्रातील प्रभाव

फ्रॉइड यांची मनोविश्लेषण पद्धती ही मानसोपचारशास्त्रातील पहिली व्यापक पद्धत ठरली. रुग्णांच्या अवचेतन भावना, दडपलेली इच्छा व बालपणीचे अनुभव समजून घेऊन उपचार करण्याची दिशा त्यांनी दाखवली (Freud, 1905/1953). आज अनेक आधुनिक थेरपी (उदा. Psychodynamic Therapy) फ्रॉइडच्या विचारसरणीवर आधारलेली आहे (Shedler, 2010). तसेच बालसंवेदनशीलतेच्या दृष्टीने त्यांनी दिलेले योगदान विशेष मान्य केले जाते.

3. पुढील मानसशास्त्रज्ञांवरील प्रभाव

फ्रॉइड यांची उपपत्ती जरी मर्यादित मानली गेली तरी तिचा पुढील विचारवंतांवर प्रचंड प्रभाव झाला. एरिक एरिक्सन (1950) यांनी मनोसामाजिक विकास सिद्धांत मांडताना फ्रॉइडच्या मनोलैंगिक टप्प्यांचा आधार घेतला आणि त्याला सामाजिक आयाम जोडले. तसेच Jung, Adler, Klein यांसारख्या मानसशास्त्रज्ञांनीही फ्रॉइडच्या सिद्धांतातून प्रेरणा घेत आपापले स्वतंत्र दृष्टिकोन मांडले. त्यामुळे फ्रॉइडची उपपत्ती मानसशास्त्रीय परंपरेतील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानली जाते.

एकूणच पाहता, फ्रॉइडच्या मनोलैंगिक उपपत्तीवर अनेक गंभीर टीका आहेत जसे अतिलैंगिक भर, वैज्ञानिक पुराव्यांचा अभाव, सांस्कृतिक मर्यादा व बालमानसशास्त्राविषयी अतिरेकी निष्कर्ष. तरीही या सिद्धांताचे महत्त्व नाकारता येत नाही, कारण त्यातून बालपण, अवचेतन मन, व व्यक्तिमत्त्व विकासातील प्रारंभीच्या अनुभवांचे महत्त्व अधोरेखित झाले. तसेच मानसोपचारशास्त्राच्या इतिहासात व पुढील सिद्धांतांच्या विकासात या उपपत्तीने भक्कम पाया घातला.

समारोप:

फ्रॉइडची मनोलैंगिक उपपत्ती आजपासून शंभर वर्षांपूर्वी मांडली असली तरी तिचा प्रभाव मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, साहित्य, तसेच मानसोपचारशास्त्रावर अद्यापही दिसून येतो. जरी या सिद्धांतावर अनेक टीका झाल्या असल्या तरी बालपणीच्या अनुभवांचा व्यक्तिमत्त्वावर खोलवर परिणाम होतो हा महत्त्वाचा संदेश त्यांनी दिला. त्यामुळे ही उपपत्ती मानसशास्त्रातील ऐतिहासिक आणि मूलभूत ठेवा मानली जाते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Blos, P. (1962). On Adolescence: A Psychoanalytic Interpretation. Free Press.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. New York: Basic Books.

Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development. Harvard University Press.

Burger, J. M. (2019). Personality. Cengage Learning.

Chodorow, N. (1978). The Reproduction of Mothering. University of California Press.

Erikson, E. H. (1963). Childhood and Society. New York: W. W. Norton & Company.

Eysenck, H. J. (1985). Decline and Fall of the Freudian Empire. Viking Penguin.

Freud, S. (1905/1953). Three Essays on the Theory of Sexuality. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (Vol. 7). London: Hogarth Press.

Freud, S. (1915/1995). The Unconscious. Penguin Books.

Freud, S. (1923/1961). The Ego and the Id. Standard Edition, Vol. 19. London: Hogarth Press.

Freud, S. (1924/1961). The Dissolution of the Oedipus Complex. In J. Strachey (Ed. & Trans.), The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud (Vol. 19). Hogarth Press.

Freud, S. (1938). An Outline of Psychoanalysis. W. W. Norton & Company.

Hall, C. S. (1954). A Primer of Freudian Psychology. Meridian Books.

Henrich, J., Heine, S. J., & Norenzayan, A. (2010). The weirdest people in the world? Behavioral and Brain Sciences, 33(2-3), 61–83.

Jung, C. G. (1913/1953). The Theory of Psychoanalysis. Princeton University Press.

McLeod, S. (2018). Freud’s Psychosexual Stages of Development. Simply Psychology.

Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. International Universities Press.

Popper, K. (1963). Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge. Routledge.

Schultz, D. P., & Schultz, S. E. (2016). Theories of Personality. Cengage Learning.

Shaffer, D. R., & Kipp, K. (2014). Developmental Psychology: Childhood and Adolescence. Cengage Learning.

Shedler, J. (2010). The efficacy of psychodynamic psychotherapy. American Psychologist, 65(2), 98–109.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society. Harvard University Press.

Westen, D. (1998). The scientific status of unconscious processes: Is Freud really dead? Journal of the American Psychoanalytic Association, 46(4), 1061–1106.