क्षीणन सिद्धांत |Attenuation Theory

 

क्षीणन सिद्धांत (Attenuation Theory)

मानसशास्त्रातील अवधान हा विषय अत्यंत अभ्यासपूर्ण आणि गुंतागुंतीचा मानला जातो. दैनंदिन जीवनात एखादी व्यक्ती एकाच वेळी अनेक उद्दिपकांशी (stimuli) संपर्कात येते जसे की, आवाज, दृश्ये, स्पर्श, गंध इत्यादी. तथापि, या सर्व माहितीपैकी केवळ काही निवडक घटकच आपल्या जाणीवपूर्व प्रक्रियेत (conscious processing) पोहोचतात, तर उर्वरित माहिती दुर्लक्षित राहते. याचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी अनेक संशोधकांनी विविध सिद्धांत मांडले आहेत. त्यापैकी Anne Treisman (1964) यांचा क्षीणन सिद्धांत हा अवधानाच्या अभ्यासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

सिद्धांताचा उगम

अवधानाच्या स्वरूपाचा अभ्यास करताना प्रारंभी Donald Broadbent (1958) यांनी Filter Theory मांडली. Broadbent यांच्या मते, वेदन-प्रक्रियेतून येणाऱ्या विविध उद्दिपकांमध्ये एक प्राथमिक स्तरावर फिल्टर (filter mechanism) कार्य करते. या फिल्टरच्या आधारे काही विशिष्ट माहिती निवडली जाते आणि तीच जाणीवेत पोहोचते; तर उर्वरित माहिती पूर्णपणे अवरोधित (blocked) होते. या दृष्टीकोनातून अवधान हे "सर्व-किंवा-काहीच नाही" (all-or-none) पद्धतीने कार्य करते, असे त्यांनी स्पष्ट केले.

परंतु, पुढील संशोधनांनी Broadbent यांच्या सिद्धांताला आव्हान दिले. प्रयोगांमध्ये असे आढळले की, व्यक्ती अनेकदा दुर्लक्षित चॅनेलमधील (unattended channel) माहिती देखील ओळखतो. याचे सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण म्हणजे "cocktail party effect" जिथे एखादी व्यक्ती गर्दीतील गोंगाटात देखील आपले नाव ऐकते आणि तत्क्षणी त्याकडे लक्ष वळवते (Moray, 1959). या घटनेने दाखवून दिले की दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे नष्ट होत नाही, तर ती काही प्रमाणात तरी प्रक्रियेत राहते. Broadbent यांच्या फिल्टर सिद्धांताने या घटनेचे समाधानकारक स्पष्टीकरण दिले नाही.

याच विरोधाभासाला उत्तर म्हणून Anne Treisman (1964) यांनी Attenuation Theory मांडली. या सिद्धांतानुसार, दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे अवरोधित न होता क्षीण (attenuated/कमकुवत) केली जाते. म्हणजेच, ज्या माहितीवर व्यक्ती लक्ष केंद्रित करतो ती संपूर्णपणे आणि स्पष्टतेने प्रक्रियेत जाते; तर दुर्लक्षित माहिती क्षीण अवस्थेत राहते, परंतु पूर्णपणे नाहीशी होत नाही. जर ही माहिती पुरेशी महत्त्वाची असेल उदा. स्वतःचे नाव, धोक्याची खूण, किंवा भावनिक शब्द तर ती कमी तीव्रतेतून देखील जाणीवेत प्रवेश करू शकते (Treisman, 1964; Styles, 2006).

क्षीणन सिद्धांताची मांडणी

Anne Treisman यांनी मांडलेल्या क्षीणन सिद्धांतात अवधान प्रक्रियेतील माहिती निवडीबद्दल एक महत्त्वपूर्ण दृष्टीकोन दिला आहे. Broadbent (1958) यांच्या "Filter Theory" मध्ये असे म्हटले होते की, मेंदू एखाद्या क्षणी येणाऱ्या असंख्य उद्दिपकापैकी केवळ निवडलेल्या माहितीला जाणीवेत येऊ देतो आणि इतर सर्व माहिती पूर्णपणे अवरोधित करतो. मात्र, प्रत्यक्ष संशोधनात असे आढळून आले की व्यक्ती अनेकदा दुर्लक्षित (unattended) चॅनेलमधून येणारी काही माहिती ओळखतो, जसे की गर्दीत स्वतःचे नाव ऐकणे किंवा दुर्लक्षित कानातून आलेला भावनिक शब्द ओळखणे (Moray, 1959). या विसंगतीचे स्पष्टीकरण देण्यासाठी Treisman (1964) यांनी आपला क्षीणन सिद्धांत मांडला.

या सिद्धांतानुसार, दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे अवरोधित होत नाही; ती फक्त क्षीण (attenuate/कमकुवत) केली जाते. याचा अर्थ असा की लक्ष केंद्रित केलेली माहिती पूर्ण शक्तीने (full strength) बोधन प्रक्रियेत येते, तर दुर्लक्षित माहितीची तीव्रता कमी केली जाते. ती "अर्धवट प्रक्रिया" (partial processing) स्वरूपात पुढे जाते, ज्यामुळे ती लगेच जाणीवेत प्रवेश करेलच असे नाही, पण पूर्णपणे नाहीशीही होत नाही (Treisman, 1964).

या संकल्पनेत Treisman यांनी "attenuator" नावाची एक मानसिक यंत्रणा प्रस्तावित केली, जी माहितीच्या प्रवाहाचे नियमन करते. ही यंत्रणा येणाऱ्या उद्दीपकांची तीव्रता कमी-जास्त करते, परंतु ती पूर्णपणे बंद करत नाही. त्यामुळे ज्या माहितीवर व्यक्तीचे लक्ष आहे त्यावर सर्वाधिक स्पष्टतेने प्रक्रिया केली जाते, तर इतर माहिती क्षीण स्वरूपात पुढे जाते. यामुळे ज्या उद्दिपकांना "निम्न प्रत्याभिज्ञान सीमामूल्य" (low recognition threshold) असते, जसे की व्यक्तीचे नाव, धोक्याची खूण किंवा भावनिकदृष्ट्या महत्त्वाचे शब्द, ती माहिती अगदी क्षीण स्वरूपात आली तरी जाणीवेत प्रवेश करू शकते (Deutsch & Deutsch, 1963; Treisman, 1964).

Treisman यांच्या क्षीणन सिद्धांतात अवधान हे अंतिम "सर्व-किंवा-काहीच नाही" (all-or-none) फिल्टर नसून, एक लवचिक प्रक्रिया मानली जाते. यात माहितीचा प्रवाह कमी-जास्त होतो, आणि परिस्थिती, अर्थ, तसेच वैयक्तिक महत्त्व या घटकांनुसार काही दुर्लक्षित माहिती देखील जाणीवेत पोहोचू शकते. त्यामुळे अवधान प्रक्रियेतील ही संकल्पना मानवी बोधन प्रक्रियेच्या वास्तवाशी अधिक जवळची मानली जाते.

क्षीणन मॉडेलचे स्पष्टीकरण

Anne Treisman (1964) यांनी अवधान प्रक्रियेचे स्पष्टीकरण देताना attenuator यंत्रणा हा संकल्पना-आधारित दृष्टिकोन मांडला. Broadbent (1958) यांच्या "Filter Theory" नुसार, दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे थांबवली जाते, परंतु Treisman यांनी हा दृष्टीकोन वास्तवाशी विसंगत असल्याचे दाखवून दिले. त्याऐवजी त्यांनी अवधान प्रक्रियेत माहिती पूर्णपणे अवरोधित न होता तीव्रतेत बदल (attenuation) होतो असे प्रतिपादन केले. म्हणजेच, एखादे उद्दीपक लक्षात आले नाही तरी ते पूर्णपणे नष्ट होत नाही; त्याची शक्ती कमी केली जाते आणि ते "पार्श्वभूमीत" (background) कार्यरत राहते (Treisman, 1964).

या मॉडेलमध्ये attenuator हा एक प्रकारचा मानसिक "सिग्नल कंट्रोलर" मानला जातो, जो माहितीची तीव्रता कमी-जास्त करण्याचे कार्य करतो. लक्ष केंद्रित केलेली माहिती पूर्ण शक्तीने बोधन प्रक्रियेत प्रवेश करते, तर दुर्लक्षित माहिती attenuate होऊन कमी तीव्रतेने पुढे जाते. परंतु ही attenuated माहिती जाणीवेबाहेर पूर्णपणे नाहीशी होत नाही; ती कमी-अधिक प्रमाणात प्रक्रिया होत राहते. हाच सिद्धांत Broadbent यांच्या सर्व-किंवा-काहीच नाही (all-or-none) दृष्टीकोनापेक्षा अधिक लवचिक ठरतो (Eysenck & Keane, 2015).

Treisman यांच्या मते, माहिती जाणीवेपर्यंत पोहोचण्यासाठी वेगवेगळ्या शब्दांना किंवा उद्दिपकांना भिन्न "प्रत्याभिज्ञान सीमामूल्य" लागतात. ही संकल्पना मानवी अनुभवाशी प्रत्यक्ष जोडलेली आहे. उदाहरणार्थ, "धोक्याचा इशारा" देणारे शब्द, व्यक्तीचे नाव किंवा भावनिकदृष्ट्या महत्त्वाचे संदेश यांची प्रत्याभिज्ञान सीमामूल्य अत्यंत कमी असते. याचा अर्थ असा की, अगदी attenuate (कमकुवत) अवस्थेतही अशी माहिती बोधन प्रक्रियेत प्रवेश करू शकते आणि व्यक्तीचे लक्ष वेधून घेऊ शकते. म्हणूनच गर्दीत अनेक संवाद चालू असताना, एखाद्याचे स्वतःचे नाव ऐकू आल्यास व्यक्ती तिकडे तात्काळ लक्ष देतो. या घटनेला “Cocktail Party Effect” असे संबोधले जाते, ज्याचे उत्तम स्पष्टीकरण Treisman यांच्या attenuation मॉडेलने दिले आहे (Cherry, 1953; Treisman, 1964).

म्हणून attenuator मॉडेल हे दाखवते की अवधान प्रक्रियेत माहिती निवडली गेल्यानंतर दुर्लक्षित उद्दिपकांचा "अवशेष" (residual processing) बोधनात टिकून राहतो. हा अवशेष सामान्य उद्दिपकासाठी परिणामकारक ठरत नसला तरी, वैयक्तिकदृष्ट्या महत्त्वाचे किंवा उत्क्रांतीदृष्ट्या आवश्यक सिग्नल्स ओळखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतो (Styles, 2006).

प्रयोगात्मक पुरावे : Dichotic Listening Experiments

अवधान या प्रक्रियेच्या अभ्यासात dichotic listening experiments हे एक महत्त्वाचे प्रयोगात्मक साधन ठरले आहे. या पद्धतीत व्यक्तीच्या दोन्ही कानांत (left ear आणि right ear) एकाच वेळी वेगवेगळ्या संदेशांचा (auditory inputs) प्रवाह दिला जातो आणि त्याला एखाद्या विशिष्ट कानातील संदेशावर लक्ष केंद्रित करायला सांगितले जाते. Broadbent (1958) यांच्या "Filter Theory" नुसार, दुर्लक्षित (unattended) कानातील माहिती पूर्णपणे फिल्टर होऊन टाकली जावी अशी अपेक्षा होती. मात्र प्रत्यक्ष प्रयोगांमध्ये असे दिसून आले की काही प्रसंगी व्यक्ती दुर्लक्षित कानातील माहिती ओळखतो आणि तिच्यावर प्रतिसाद देतो. या निरीक्षणामुळे Broadbent यांच्या फिल्टर मॉडेलला आव्हान मिळाले आणि Treisman यांनी 1964 मध्ये "Attenuation Theory" मांडली (Treisman, 1964).

Treisman यांनी केलेल्या प्रयोगांमध्ये सहभागींना दोन कानांत वेगवेगळ्या संदेशांच्या रचना ऐकवल्या गेल्या. त्यांना प्रामुख्याने एका कानातील संदेश पुनरावृत्ती करून (shadowing task) सांगण्यास सांगितले गेले. या परिस्थितीत, कधीकधी संदेश मधेच कान बदलून पुढे चालू राहात असे. उदा., डाव्या कानात सुरू झालेला वाक्यांश अचानक उजव्या कानात पुढे चालू होई. बहुतेक वेळा सहभागी व्यक्ती आपोआप वाक्याचा अर्थ (semantic continuity) पकडून लक्ष "दुर्लक्षित" कानाकडे वळवत असे. हे स्पष्टपणे दर्शवते की दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे नष्ट होत नाही, तर ती क्षीण अवस्थेत (attenuated form) प्रक्रियेत राहते आणि अर्थपूर्ण ठिकाणी ती जाणीवेत प्रकट होते (Treisman, 1960; Treisman, 1964).

याचबरोबर Moray (1959) यांनी केलेल्या प्रयोगांत असे दिसले की shadowing task दरम्यानही व्यक्ती दुर्लक्षित कानात आलेले स्वतःचे नाव ऐकतो आणि त्यावर तात्काळ प्रतिक्रिया देतो. Broadbent यांच्या सिद्धांतानुसार अशी प्रतिक्रिया संभवत नाही कारण unattended चॅनेल पूर्णपणे बंद (blocked) असल्याचे गृहित धरले गेले होते. पण प्रत्यक्षात व्यक्तीचे नाव, भावनिक शब्द, किंवा धोका सूचित करणारे संकेत यांची "प्रत्याभिज्ञान सीमामूल्य" कमी असते. त्यामुळे attenuator त्यांना पूर्णपणे थांबवत नाही, तर ते क्षीण अवस्थेतूनसुद्धा जाणीवेत पोहोचतात (Cherry, 1953; Moray, 1959; Treisman, 1964).

या सर्व प्रयोगांतून हे स्पष्ट झाले की दुर्लक्षित माहितीला काही प्रमाणात प्रक्रिया (semantic processing) मिळते, जरी ती मुख्य लक्षाच्या प्रवाहात नसली तरी. त्यामुळे लक्ष हे "all-or-none" यंत्र नाही, तर परिस्थितीअनुसार माहितीची तीव्रता कमी-जास्त करणारे एक लवचिक यंत्र आहे. Treisman यांच्या attenuator मॉडेलने या निष्कर्षांना सुसंगत असे स्पष्टीकरण दिले आणि आजही ते मानवी संज्ञान-प्रक्रियेतील लक्ष समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचे मानले जाते.

क्षीणन सिद्धांताचे महत्त्व

Anne Treisman (1964) यांनी मांडलेला क्षीणन सिद्धांत हा Donald Broadbent (1958) यांच्या All-or-none filter model पेक्षा अधिक लवचिक आणि वास्तवाशी सुसंगत मानला जातो. Broadbent यांच्या सिद्धांतात असे मानले गेले की अवधान प्रक्रियेत फिल्टरमधून निवडली गेलेली माहितीच पूर्णपणे जाणीवेत पोहोचते, तर उर्वरित सर्व माहिती पूर्णपणे गाळून टाकली जाते. ही संकल्पना अतिशय कठोर होती. प्रत्यक्ष संशोधनात असे आढळले की व्यक्ती कधीकधी दुर्लक्षित (unattended) संदेशांतील काही घटक जाणीवेत आणतो, उदा. cocktail party effect मध्ये गर्दीत असतानाही व्यक्ती स्वतःचे नाव स्पष्टपणे ऐकतो (Moray, 1959). या निरीक्षणाला Broadbent यांचा सिद्धांत नीट स्पष्टीकरण देऊ शकत नव्हता.

Treisman यांच्या सिद्धांतात मात्र असे सांगितले गेले की दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे हरवत नाही, तर ती क्षीण (attenuate) स्वरूपात प्रक्रियेत जाते. त्यामुळे ती माहिती अंशतः प्रक्रिया (partial processing) अनुभवते. या दृष्टिकोनातून अवधान ही प्रक्रिया "संपूर्ण गाळणी" (all-or-none filter) नसून, परिस्थितीनुसार माहितीची तीव्रता बदलणारी एक लवचिक प्रणाली आहे, असे स्पष्ट होते (Treisman, 1964). यामुळे मानवी बोधन प्रक्रियेतील लवचिकता अधोरेखित होते. महत्त्वाचे, अर्थपूर्ण किंवा भावनिक संदर्भ असलेली माहिती कमी तीव्रतेत आली तरीही ती जाणीवेत प्रवेश करू शकते. त्यामुळे या सिद्धांताने मानवी अवधान प्रणाली कशी प्राधान्यक्रमानुसार कार्य करते याचे स्पष्टीकरण दिले. आजही बोधनशास्त्रात अवधानाच्या selective attention संदर्भात हा सिद्धांत एक आधारभूत भूमिका बजावतो (Eysenck & Keane, 2015).

क्षीणन सिद्धांताच्या मर्यादा

जरी Treisman यांचा क्षीणन सिद्धांत Broadbent यांच्या तुलनेत अधिक वास्तववादी ठरला, तरी त्यालाही काही मर्यादा आहेत. प्रथम, या सिद्धांताने दुर्लक्षित माहिती कधी आणि कशी जाणीवेत प्रवेश करते हे स्पष्ट केले असले तरी, मेंदूत "attenuation" प्रत्यक्षात कशा प्रकारे घडते, याची न्यूरोफिजियोलॉजिकल यंत्रणा नेमकी काय आहे हे स्पष्ट केलेले नाही. Treisman यांनी ते एक संकल्पनात्मक प्रणाली म्हणून मांडले, परंतु मेंदूतील संरचना आणि प्रक्रियांच्या पातळीवर या घटनेचे ठोस स्पष्टीकरण नंतरच्या संशोधनावर अवलंबून राहते (Styles, 2006).

दुसरे म्हणजे, हा सिद्धांत प्रामुख्याने श्राव्य अवधान संदर्भात विकसित करण्यात आला होता, विशेषतः dichotic listening experiments च्या निष्कर्षांवर आधारित. परिणामी, दृश्य अवधान, बहुकार्य स्थिती (multitasking) किंवा आधुनिक काळातील माहिती प्रक्रिया मॉडेल्स यांचे स्पष्टीकरण करण्यामध्ये या सिद्धांताची मर्यादा जाणवते (Driver, 2001). तसेच, हा सिद्धांत माहिती निवडीचा (selection) कालक्रम कसा घडतो, अवधानाचे संसाधन (resources) कसे वितरित होतात, याचे सर्वंकष उत्तर देत नाही.

त्यामुळे Treisman यांचा क्षीणन सिद्धांत हा Broadbent यांच्या मॉडेलच्या मर्यादा दूर करत असला तरी, तो अवधानाच्या सर्व पैलूंचे संपूर्ण व अंतिम स्पष्टीकरण देऊ शकत नाही. पुढील काळात मांडलेले Late Selection Models (Deutsch & Deutsch, 1963), तसेच Multimode Models of Attention (Johnston & Heinz, 1978) यांनी या मर्यादा भरून काढण्याचा प्रयत्न केला.

समारोप:

Anne Treisman (1964) यांचा क्षीणन सिद्धांत हा अवधानाच्या अभ्यासातील एक महत्त्वपूर्ण व क्रांतिकारी टप्पा मानला जातो. या सिद्धांताने Donald Broadbent यांच्या फिल्टर सिद्धांताला पर्याय दिला आणि मानवी अवधान प्रक्रियेचे अधिक वास्तववादी चित्र स्पष्ट केले. Treisman यांच्या मतानुसार, दुर्लक्षित माहिती पूर्णपणे गाळली जात नाही, तर ती केवळ क्षीण (attenuate) स्वरूपात प्रक्रियेत जाते, ज्यामुळे महत्त्वाची, भावनिक किंवा वैयक्तिक संदर्भाची माहिती विशिष्ट परिस्थितींमध्ये जाणीवेत प्रवेश करू शकते. यामुळे अवधान ही एक स्थिर व कठोर प्रक्रिया नसून गतिशील, लवचिक आणि परिस्थितीनुसार बदलणारी प्रणाली आहे, असे या सिद्धांतातून स्पष्ट होते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. Pergamon Press.

Cherry, E. C. (1953). Some experiments on the recognition of speech, with one and with two ears. Journal of the Acoustical Society of America, 25(5), 975–979.

Deutsch, J. A., & Deutsch, D. (1963). Attention: Some theoretical considerations. Psychological Review, 70(1), 80–90.

Driver, J. (2001). A selective review of selective attention research from the past century. British Journal of Psychology, 92(1), 53–78.

Eysenck, M. W., & Keane, M. T. (2015). Cognitive psychology: A student’s handbook (7th ed.). Psychology Press.

Johnston, W. A., & Heinz, S. P. (1978). Flexibility of attentional strategies. Journal of Experimental Psychology: General, 107(4), 420–435.

Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence of instructions. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 11(1), 56–60.

Styles, E. A. (2006). The psychology of attention (2nd ed.). Psychology Press.

Treisman, A. (1960). Contextual cues in selective listening. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 12(4), 242–248.

Treisman, A. (1964). Selective attention in man. British Medical Bulletin, 20(1), 12–16.

Treisman, A. (1964). Verbal cues, language, and meaning in selective attention. American Journal of Psychology, 77(2), 206–219.

Treisman, A. M. (1964). Monitoring and storage of irrelevant messages in selective attention. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 3(6), 449–459.