अनुभवाधिष्टीत अध्ययन |Experiential Learning

 

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन (Experiential Learning)

शिक्षण ही केवळ माहिती देणे, पाठांतर करणे किंवा परीक्षेत गुण मिळवणे या मर्यादित चौकटीत बसवता येत नाही. खऱ्या अर्थाने शिक्षण म्हणजे व्यक्तीच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचा विकास आणि जीवनोपयोगी कौशल्यांचा अभ्यास होय. पारंपरिक शिक्षणात बहुतेक वेळा विद्यार्थ्याला निष्क्रिय ऐकणारा (Passive Listener) मानले जाते, तर अनुभवाधारित अध्ययनात विद्यार्थ्याला शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी (Active Participant) म्हणून पाहिले जाते. आधुनिक शैक्षणिक तत्त्वज्ञानानुसार विद्यार्थ्याने प्रत्यक्ष जीवनातील परिस्थितींमधून, कृतीतून, प्रयोगातून आणि चिंतनातून शिकलेले ज्ञान अधिक सखोल आणि टिकाऊ ठरते (Dewey, 1938). त्यामुळेच अनुभवाधारित अध्ययन हे आजच्या काळात आवश्यक व उपयुक्त शैक्षणिक दृष्टिकोन ठरले आहे.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाची संकल्पना

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन ही शिकण्याची अशी पद्धत आहे, ज्यात विद्यार्थी स्वतःच्या अनुभवातून शिकतो. ही प्रक्रिया प्रत्यक्ष कृती, चिंतन, विश्लेषण आणि उपयोजन यांच्या संयोगातून घडते. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ डेव्हिड ए. कोल्ब यांनी 1984 मध्ये आपल्या Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and Development या ग्रंथातून या सिद्धांताची मांडणी केली. त्यांच्या मते, शिकणे ही एक गतिशील, सक्रिय आणि सतत चालणारी प्रक्रिया आहे, जी प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित असते. कोल्ब यांनी याला “Learning is the process whereby knowledge is created through the transformation of experience” (Kolb, 1984) असे म्हंटले आहे.

याचा अर्थ असा की, ज्ञान हे केवळ बाह्य स्रोतांमधून ग्रहण करून निर्माण होत नाही, तर व्यक्ती आपल्या अनुभवांचे रूपांतर संकल्पनांमध्ये करून ते नव्या परिस्थितीत वापरते. या प्रक्रियेत विद्यार्थी केवळ बाह्य माहिती शोषणारा न राहता, तो ज्ञाननिर्मितीचा सक्रिय घटक बनतो. ही संकल्पना जॉन ड्यूई यांच्या learning by doing या तत्त्वाशी सुसंगत आहे. ड्यूई यांनीही शिकण्याची खरी प्रक्रिया ही प्रत्यक्ष कृतीतून आणि त्या अनुभवांवर चिंतनातून घडते, असे मांडले होते (Dewey, 1938).

यातून दिसून येते की अनुभवाधिष्टीत अध्ययन ही केवळ शिकवण्याची पद्धत नसून ती संपूर्ण शिक्षणदृष्टी आहे. यातून विद्यार्थ्याचा बौद्धिक विकासाबरोबरच भावनिक, सामाजिक आणि व्यावहारिक कौशल्यांचा विकास घडतो.

डेव्हिड कोल्बचे अनुभवाधिष्टीत अध्ययन चक्र (David Kolb’s Experiential Learning Cycle)

कोल्ब यांच्या मते शिकणे ही केवळ माहिती साठवण्याची किंवा बाहेरून दिलेल्या ज्ञानाची प्रक्रिया नसून ती एक सक्रिय, चक्रीय आणि अनुभवाशी निगडित प्रक्रिया आहे. यात शिकणारा व्यक्ती स्वतः अनुभव घेतो, त्या अनुभवावर विचार करतो, सिद्धांत तयार करतो आणि त्याचा पुढील परिस्थितीत वापर करतो. या प्रक्रियेला त्यांनी “Experiential Learning Cycle” असे नाव दिले.

1. मूर्त अनुभव (Concrete Experience)

या टप्प्यात शिकणारा व्यक्ती प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकण्यास सुरुवात करतो. शिकणे हे फक्त सिद्धांत वाचून होत नाही, तर ते प्रत्यक्ष कृतीतून अधिक प्रभावी होते. उदाहरणार्थ, विज्ञान विषयात प्रयोगशाळेत केलेले प्रयोग, समाजशास्त्र विषयात गावभेट, मानसशास्त्रात मुलाखत घेण्याचा अनुभव किंवा व्यवस्थापन विषयात प्रकल्प कार्य करणे ही मूर्त अनुभवाची उदाहरणे आहेत. या अनुभवातून विद्यार्थी वास्तव परिस्थितीला थेट सामोरे जातो आणि त्याच्या ज्ञानेंद्रियांद्वारे प्रत्यक्ष शिकतो. कोल्ब (1984) यांच्या मते, या टप्प्यावर ज्ञान ‘कृतीतून’ (learning by doing) उदयास येते.

2. परावर्तनीय निरीक्षण (Reflective Observation)

प्रत्यक्ष अनुभव घेतल्यानंतरचा पुढचा टप्पा म्हणजे चिंतन आणि निरीक्षण. या टप्प्यात विद्यार्थी मागे वळून अनुभवाकडे पाहतो आणि स्वतःला प्रश्न विचारतो कि, नेमके काय घडले? मी काय वेगळे करू शकलो असतो? या अनुभवातून मी काय शिकलो? हे चिंतन वैयक्तिक तसेच गटात चर्चा करून केले जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, प्रयोगशाळेत एखादा प्रयोग अपयशी ठरल्यास विद्यार्थी त्यामागील कारणे तपासतो. Moon (2004) यांच्या मते, परावर्तन (reflection) ही अनुभवाला अर्थ देणारी सर्वात महत्त्वाची प्रक्रिया आहे, कारण अनुभवाला शिक्षणात रूपांतरित करण्यासाठी तो विचार प्रक्रियेतून जाणे आवश्यक असते.

3. अमूर्त मांडणी (Abstract Conceptualization)

या टप्प्यात विद्यार्थी आपल्या चिंतनातून संकल्पना, नियम किंवा सिद्धांताची निर्मिती करतो. अनुभव आणि निरीक्षणाच्या आधारे विद्यार्थी अमूर्त पातळीवर विचार करून ‘शिकलेले ज्ञान’ मांडतो. उदाहरणार्थ, जर विद्यार्थ्याने प्रयोगशाळेत केलेल्या रासायनिक प्रयोगात चुका शोधल्या असतील, तर त्यातून तो योग्य वैज्ञानिक नियम समजतो आणि पुढील वेळी योग्य पद्धत वापरण्यासाठी सैद्धांतिक चौकट तयार करतो. Kolb & Fry (1975) यांच्या मते, या टप्प्यात शिकणारा व्यक्ती “thinking” प्रक्रियेकडे झुकतो आणि अनुभवावर आधारित नवीन सैद्धांतिक ढाचा (framework) तयार करतो.

4. सक्रिय प्रयोग (Active Experimentation)

शेवटच्या टप्प्यात विद्यार्थी तयार केलेल्या संकल्पना व सिद्धांत प्रत्यक्ष वापरून पाहतो. हा टप्पा पुन्हा नवीन अनुभव निर्माण करतो आणि शिकण्याचे चक्र पुढे सरकते. उदाहरणार्थ, व्यवस्थापनाच्या विद्यार्थ्यांनी शिकलेल्या “leadership styles” चा वापर गट प्रकल्पात करून पाहणे, किंवा मानसशास्त्र विद्यार्थी काउंसिलिंगच्या सिद्धांतांचा वापर प्रत्यक्ष सत्रात करणे. Jarvis (1987) यांच्या मते, या टप्प्यात शिकणारा प्रत्यक्ष जीवनात आपले विचार तपासतो आणि त्यावरून नवीन ज्ञान निर्माण होते.

कोल्ब यांनी या चार टप्प्यांना ‘चक्रीय प्रक्रिया’ (cyclical process) मानले आहे. म्हणजेच शिकणे हे एका ठिकाणी थांबत नाही. Concrete Experience → Reflective Observation → Abstract Conceptualization → Active Experimentation या क्रमाने सतत नवीन अनुभव निर्माण होतात आणि प्रत्येक अनुभव नवे शिक्षण घडवतो. त्यामुळे हे चक्र आयुष्यभर चालू राहणारी शिकण्याची पद्धत आहे.

डेव्हिड कोल्ब यांचे अनुभवाधिष्टीत अध्ययन चक्र शैक्षणिक मानसशास्त्रातील एक क्रांतिकारी संकल्पना मानली जाते. ही पद्धत विद्यार्थ्याला केवळ ज्ञानार्जनापुरती मर्यादित न ठेवता त्याला प्रत्यक्ष जीवनाशी जोडते, चिंतनशील बनवते, सैद्धांतिक चौकट देऊन ती कृतीत रूपांतरित करण्याची संधी देते. म्हणूनच आधुनिक शैक्षणिक पद्धती, व्यावसायिक प्रशिक्षण, व्यवस्थापन शिक्षण, वैद्यकीय प्रशिक्षण तसेच मानसशास्त्रीय समुपदेशन या सर्व क्षेत्रांमध्ये कोल्बचे अनुभवाधिष्टीत अध्ययन चक्र अत्यंत प्रभावी मानले जाते.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाची वैशिष्ट्ये

1. विद्यार्थी केंद्रितता

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाचे सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते विद्यार्थी केंद्रित (Learner-Centered) असते. पारंपरिक शिक्षण पद्धतीत शिक्षक हा ज्ञान देणारा आणि विद्यार्थी हा केवळ ग्रहण करणारा मानला जातो. मात्र अनुभवाधिष्टीत अध्ययनामध्ये विद्यार्थ्याला स्वतःहून शिकण्यास प्रवृत्त केले जाते. विद्यार्थी अनुभवातून स्वतःची समज घडवून आणतो, ज्यामुळे शिक्षण प्रक्रिया अधिक सखोल होते (Kolb, 1984). हे शिकणाऱ्याच्या स्वायत्ततेवर (autonomy) भर देते आणि शिक्षणाचे नियंत्रण विद्यार्थ्याकडे सोपवते (Rogers, 1983). उदाहरणार्थ, विज्ञान प्रयोगशाळेत प्रयोग करताना विद्यार्थी स्वतःच निष्कर्ष काढतो, तर शिक्षक मार्गदर्शकाची भूमिका निभावतो.

2. कृती व चिंतन यांचा संगम

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनामध्ये केवळ कृती (doing) पुरेशी नसून, त्या कृतीवर चिंतन (reflection) करणे आवश्यक असते. कोलबच्या शिकण्याच्या चक्रात (Kolb’s Experiential Learning Cycle) परावर्तनीय निरीक्षण (Reflective Observation) हा टप्पा अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. विद्यार्थ्याने घेतलेल्या अनुभवावर चिंतन केले की त्यातून नवीन संकल्पना व सिद्धांत विकसित होतात (Kolb, 1984; Schön, 1983). उदाहरणार्थ, शेतावर प्रत्यक्ष काम केल्यानंतर विद्यार्थ्यांनी गटचर्चेतून त्या अनुभवाचा अर्थ लावणे, ही चिंतन प्रक्रिया त्यांच्या ज्ञानसंपादनाला दृढ करते.

3. सक्रिय सहभाग

या पद्धतीत विद्यार्थी केवळ श्रोता न राहता सक्रिय सहभागी असतो. तो कृतीत उतरतो, प्रश्न विचारतो, समस्यांचे निराकरण शोधतो आणि स्वतःच्या अनुभवांमधून शिकतो. संशोधन दर्शवते की सक्रिय सहभागामुळे शिकणाऱ्याची प्रेरणा वाढते, संज्ञानात्मक प्रक्रिया मजबूत होते आणि स्मरणशक्ती दीर्घकाळ टिकते (Bonwell & Eison, 1991). उदाहरणार्थ, व्यवस्थापन अभ्यासक्रमात केस स्टडी सोडवताना विद्यार्थी स्वतः निर्णय घेतो, चर्चेत भाग घेतो आणि पर्यायी उपाय शोधतो.

4. व्यावहारिकता

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाचा एक महत्त्वाचा गुणधर्म म्हणजे त्याची व्यावहारिकता (Practicality). या पद्धतीत शिकलेले ज्ञान केवळ सैद्धांतिक पातळीवर न राहता प्रत्यक्ष जीवनात लागू केले जाते. त्यामुळे विद्यार्थ्यांना आयुष्याशी संबंधित समस्यांवर उपाय शोधणे सोपे जाते. उदाहरणार्थ, वैद्यकीय शिक्षणात विद्यार्थ्यांनी रुग्णांसोबत प्रत्यक्ष काम करणे हे केवळ पाठ्यपुस्तक वाचनापेक्षा जास्त प्रभावी ठरते (Yardley et al., 2012). हे शिक्षण वास्तवाशी निगडित असल्यामुळे विद्यार्थ्यांच्या आत्मविश्वासात वाढ होते.

5. आयुष्यभर टिकणारे शिक्षण

अनुभवाधारित अध्ययनाचे अंतिम वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातून होणारे शिक्षण आयुष्यभर टिकते. कारण हे शिक्षण विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक अनुभवांशी जोडलेले असते, म्हणून ते सहज विसरले जात नाही. संशोधनानुसार, अनुभवातून मिळालेली माहिती दीर्घकालीन स्मरणात साठवली जाते आणि नवीन परिस्थितीत सहजपणे वापरता येते (Dewey, 1938). उदाहरणार्थ, मानसशास्त्र शिकणारा विद्यार्थी जेव्हा काउंसिलिंग प्रॅक्टिस करतो, तेव्हा मिळालेली कौशल्ये त्याच्या पुढील व्यावसायिक आयुष्यात उपयुक्त ठरतात.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाची उदाहरणे

शालेय विद्यार्थ्यांना शेतीविषयक ज्ञान शिकवताना त्यांना थेट शेतावर घेऊन जाणे ही अनुभवाधिष्टीत शिकवण आहे. विद्यार्थ्यांनी बी पेरणे, पाणी देणे, खत टाकणे या प्रक्रियेत प्रत्यक्ष सहभाग घेतला की त्यांना केवळ सिद्धांत न शिकता प्रत्यक्ष अंमलबजावणी करता येते. यामुळे पर्यावरण शिक्षण, कष्टाचे महत्त्व आणि शाश्वत शेतीचे धडे शिकले जातात.

व्यवस्थापन शिक्षणात अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाचे सर्वाधिक वापरले जाणारे साधन म्हणजे केस स्टडी पद्धती आणि सिम्युलेशन गेम्स. केस स्टडीमध्ये विद्यार्थ्यांना प्रत्यक्ष घडलेल्या व्यावसायिक परिस्थितीचे विश्लेषण करून निर्णय घ्यावा लागतो. सिम्युलेशन गेम्समुळे विद्यार्थ्यांना नेतृत्व, धोरणात्मक विचारसरणी व टीमवर्क कौशल्ये विकसित करण्याची संधी मिळते (Kolb & Kolb, 2005).

वैद्यकीय शिक्षणात क्लिनिकल प्रॅक्टिस हा अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाचा मूलभूत घटक आहे. विद्यार्थ्यांना रुग्णालयात प्रत्यक्ष रुग्णांशी संवाद साधण्याची आणि निदान-उपचार प्रक्रियेत भाग घेण्याची संधी दिली जाते. यामुळे त्यांचे केवळ सैद्धांतिक ज्ञानच नव्हे तर व्यावसायिक संवेदनशीलता, नैतिकता आणि व्यवहारकुशलता विकसित होते (Spencer, 2003).

मानसशास्त्र शिकवताना काउंसिलिंग प्रॅक्टिस हा अनुभवाधिष्टीत शिक्षणाचा उत्तम नमुना आहे. विद्यार्थी काउंसिलिंग तंत्रांचा सराव करून घेतो, प्रत्यक्ष सत्रांचा अनुभव घेतो आणि त्यानंतर शिक्षकांच्या मार्गदर्शनाखाली त्या अनुभवाचे चिंतन करतो. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये सहानुभूती, ऐकण्याची क्षमता आणि व्यावसायिक कौशल्ये विकसित होतात.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन हे विद्यार्थी केंद्रित, सक्रिय सहभागावर आधारित आणि आयुष्यभर टिकणारे शिक्षण देणारे मॉडेल आहे. यामध्ये प्रत्यक्ष अनुभव व चिंतन यांच्या संयोगातून शिकणे घडते. शाळा, व्यवस्थापन, वैद्यकीय शिक्षण आणि मानसशास्त्र अशा विविध क्षेत्रांत याचे यशस्वी उदाहरणे दिसून येतात. त्यामुळे ही पद्धत आजच्या बदलत्या शैक्षणिक संदर्भात अत्यंत उपयुक्त व परिणामकारक ठरते.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाचे फायदे

प्रत्यक्ष अनुभव घेतल्यामुळे विद्यार्थी अधिक सक्रिय बनतो. तो स्वतः निर्णय घेतो, कृती करतो आणि त्याच्या परिणामांचे निरीक्षण करतो. त्यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास व जबाबदारीची भावना निर्माण होते (Bandura, 1997). उदाहरणार्थ, व्यवस्थापनातील सिम्युलेशन गेम्समध्ये विद्यार्थी गटप्रमुख म्हणून काम करताना जबाबदारी घेण्याचा सराव करतो.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन विद्यार्थ्यांना केवळ ठराविक उत्तरांवर समाधान मानण्याऐवजी नव्या मार्गांचा शोध घेण्यास प्रवृत्त करते. यामुळे सर्जनशीलता, चिंतनशील विचार व समस्या सोडवण्याची क्षमता विकसित होते (Amabile, 1996). शेतभेटीत विद्यार्थी पिकांवर रोग आला तर कोणते नैसर्गिक उपाय करता येतील हे स्वतः शोधतात, हा याचा उत्तम नमुना आहे.

गटचर्चा, सिम्युलेशन गेम्स किंवा काउंसिलिंग प्रॅक्टिस यामध्ये विद्यार्थ्यांना इतरांसोबत संवाद साधावा लागतो. त्यामुळे त्यांची संवाद कौशल्ये, ऐकण्याची क्षमता, गटात काम करण्याची तयारी व संघभावना वाढीस लागते (Johnson & Johnson, 2009).

सैद्धांतिक शिक्षण अनेकदा विद्यार्थ्यांना वास्तवापासून वेगळे वाटते. परंतु प्रत्यक्ष अनुभवातून शिकताना त्यांना सिद्धांताचे प्रत्यक्ष जीवनाशी नाते स्पष्ट होते (Kolb, 1984). उदा., वैद्यकीय विद्यार्थ्यांना व्याख्यानात शिकलेले शरीररचना शास्त्र रुग्ण तपासणी करताना प्रत्यक्ष समजते.

संशोधन दर्शवते की प्रत्यक्ष अनुभवावर आधारित शिक्षण विद्यार्थ्यांच्या दीर्घकालीन स्मरणशक्तीत टिकून राहते (Moon, 2004). कारण अनुभवातून शिकलेले ज्ञान फक्त ऐकलेले नसते, तर ते कृतीतून आणि भावनांशी जोडलेले असते.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययनाच्या मर्यादा

• अनुभवाधिष्टीत अध्ययन राबविण्यासाठी शिक्षकांना शैक्षणिक सहली, सिम्युलेशन साधने किंवा प्रयोगशाळा यांसारख्या सुविधा उपलब्ध करून द्याव्या लागतात. यासाठी वेळ, आर्थिक साधने व नियोजनाची आवश्यकता असते (Beard & Wilson, 2018).
• विद्यार्थ्यांची संख्या जास्त असल्यास प्रत्येक विद्यार्थ्याला प्रत्यक्ष अनुभव देणे कठीण होते. मोठ्या गटात प्रत्येकाला समान संधी मिळेल याची काळजी घेणे आव्हानात्मक ठरते (Yardley et al., 2012).
• काही विषय (उदा., शुद्ध गणित किंवा सैद्धांतिक तत्त्वज्ञान) थेट अनुभवाधिष्टीत पद्धतीने शिकवणे कठीण असते. अशा वेळी पारंपरिक पद्धतींची जोड देणे आवश्यक ठरते (Kolb & Kolb, 2005).
• अनुभवाधिष्टीत अध्ययन प्रभावीपणे राबविण्यासाठी शिक्षकांना योग्य प्रशिक्षण आवश्यक आहे. शिक्षकांनी केवळ विषयज्ञानच नव्हे तर सुविधादाता (facilitator) म्हणून कार्य करण्याची कला आत्मसात करणे महत्त्वाचे आहे (Brookfield, 2017). जर शिक्षकांकडे ही कौशल्ये नसतील तर अनुभवाधिष्टीत अध्ययन अपेक्षित परिणाम देऊ शकत नाही.

समारोप

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन ही एक प्रभावी, आधुनिक व विद्यार्थी-केंद्रित शिकवण पद्धती आहे. यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये केवळ ज्ञानाची वाढ होत नाही तर जीवनोपयोगी कौशल्यांचा विकास होतो. कोलबचे मॉडेल, विविध प्रात्यक्षिके आणि चिंतनाधारित कार्ये या माध्यमातून शिक्षण अधिक आकर्षक, समृद्ध व उपयुक्त होऊ शकते. शिक्षणाच्या खऱ्या अर्थाने व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी अनुभवाधिष्टीत अध्ययन ही पद्धत आजच्या काळाची आवश्यकता आहे.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Amabile, T. M. (1996). Creativity in Context. Westview Press.

Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The Exercise of Control. W.H. Freeman.

Beard, C., & Wilson, J. P. (2018). Experiential Learning: A Handbook for Education, Training and Coaching. Kogan Page.

Bonwell, C. C., & Eison, J. A. (1991). Active Learning: Creating Excitement in the Classroom. ASHE-ERIC Higher Education Report No. 1.

Brookfield, S. (2017). Becoming a Critically Reflective Teacher. Jossey-Bass.

Christensen, C. R., & Hansen, A. J. (1987). Teaching and the Case Method. Harvard Business School Press.

Dewey, J. (1938). Experience and Education. Macmillan.

Jarvis, P. (1987). Adult Learning in the Social Context. London: Croom Helm.

Johnson, D. W., & Johnson, R. T. (2009). An Educational Psychology Success Story: Social Interdependence Theory and Cooperative Learning. Educational Researcher, 38(5), 365–379.

Kolb, A. Y., & Kolb, D. A. (2005). Learning Styles and Learning Spaces: Enhancing Experiential Learning in Higher Education. Academy of Management Learning & Education, 4(2), 193–212.

Kolb, D. A. (1984). Experiential Learning: Experience as the Source of Learning and Development. Prentice Hall.

Kolb, D. A., & Fry, R. (1975). Toward an applied theory of experiential learning. In C. Cooper (Ed.), Theories of Group Process. London: John Wiley.

Moon, J. (2004). A Handbook of Reflective and Experiential Learning: Theory and Practice. RoutledgeFalmer.

Rogers, C. R. (1951). Client-Centered Therapy. Houghton Mifflin.

Spencer, J., & Jordan, R. (1999). Learner Centred Approaches in Medical Education. BMJ, 318(7193), 1280–1283.

Yardley, S., Teunissen, P. W., & Dornan, T. (2012). Experiential Learning: Transforming Theory into Practice. Medical Teacher, 34(2), 161–164.