एरिक एरिक्सनची मनोसामाजिक उपपत्ती |Psychosocial Theory

 

एरिक एरिक्सनची मनोसामाजिक उपपत्ती (Psychosocial Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात मानवी विकासाचा अभ्यास हा एक मूलभूत व केंद्रीय विषय राहिला आहे. सिग्मंड फ्रॉईड यांनी व्यक्तिमत्वाचा विकास मनोलैंगिक टप्प्यांवर आधारित असल्याचे प्रतिपादन केले, ज्यात जैविक प्रवृत्ती आणि अबोध मनाचा प्रभाव मध्यवर्ती मानला गेला. तथापि, फ्रॉईड यांच्या सिद्धांतात सामाजिक व सांस्कृतिक घटकांना फारसे स्थान नव्हते. या मर्यादेवर उपाय म्हणून एरिक एरिक्सन (1902–1994) यांनी मनोसामाजिक विकासाची उपपत्ती मांडली. एरिक्सन यांनी व्यक्तिमत्वनिर्मिती ही केवळ लहानपणापुरती मर्यादित नसून ती संपूर्ण आयुष्यभर चालणारी एक गतिशील प्रक्रिया असल्याचे स्पष्ट केले (Erikson, 1950). या सिद्धांताने मानसशास्त्रात व्यक्तीच्या विकासाचा अभ्यास करण्यासाठी सामाजिक संबंध, सांस्कृतिक मूल्ये आणि पर्यावरणीय परिस्थिती यांना महत्त्वपूर्ण स्थान मिळवून दिले. त्यामुळे एरिक्सनचा दृष्टिकोन केवळ जैविक किंवा अबोध प्रवृत्तींपलीकडे जाऊन, व्यक्तीच्या सामाजिक संदर्भात तिच्या विकासाला समजून घेण्याचा एक व्यापक चौकट उपलब्ध करून देतो (Shaffer & Kipp, 2014).

मनोसामाजिक उपपत्तीची मूलभूत गृहितके

एरिक्सनच्या मनोसामाजिक उपपत्तीमध्ये काही महत्त्वपूर्ण गृहितके आढळतात जी व्यक्तिमत्वाच्या विकासाचे स्वरूप स्पष्ट करतात.

1. व्यक्तिमत्वाचा विकास आयुष्यभर चालतो: फ्रॉईड यांच्या मनोलैंगिक टप्प्यांची मांडणी केवळ पौगंडावस्थेपर्यंत मर्यादित होती, परंतु एरिक्सन यांनी विकासाचा प्रवास बालपणापासून ते वार्धक्यापर्यंत अखंड चालतो असे प्रतिपादन केले. त्यांच्या मते प्रत्येक जीवनावस्थेत नवीन आव्हाने, नवी सामाजिक अपेक्षा आणि नवीन मनोसामाजिक संघर्ष उद्भवतात. त्यामुळे व्यक्तीचे व्यक्तिमत्व स्थिर न राहता आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यात रूपांतरित होत राहते.

2. प्रत्येक टप्प्यात व्यक्तीसमोर एक मनोसामाजिक संघर्ष (Psychosocial Conflict) उभा राहतो: एरिक्सन यांच्या मते प्रत्येक विकास टप्प्यात एक मध्यवर्ती संघर्ष (crisis) असतो, जो सकारात्मक किंवा नकारात्मक दिशेने सोडविला जाऊ शकतो. हा संघर्ष म्हणजे व्यक्तीच्या अंतर्गत गरजा आणि बाह्य सामाजिक अपेक्षा यांमधील संघर्ष होय. उदाहरणार्थ, बालकाच्या पहिल्या टप्प्यात "विश्वास विरुद्ध अविश्वास" हा संघर्ष असतो, तर किशोरवयीन अवस्थेत "ओळख विरुद्ध भूमिकागोंधळ" हा संघर्ष उद्भवतो.

3. संघर्षाचे सकारात्मक निराकरण पुढील विकास आरोग्यपूर्ण करते: एरिक्सन यांनी प्रत्येक टप्प्यातील संघर्षाचे यशस्वी निराकरण झाल्यास व्यक्तीमध्ये सद्गुण (virtue) किंवा सकारात्मक मानसशास्त्रीय गुण विकसित होतो, जो पुढील टप्प्यांमध्ये व्यक्तीला आधार देतो. उदाहरणार्थ, बाल्यावस्थेत "विश्वास" निर्माण झाल्यास व्यक्तीमध्ये सुरक्षिततेची भावना आणि नात्यांबद्दल सकारात्मक दृष्टिकोन तयार होतो (Berk, 2018).

4. न सोडविल्यास नकारात्मक प्रवृत्ती व्यक्तिमत्वात घर करून राहते: जर टप्प्यातील संघर्ष योग्य पद्धतीने सोडविला गेला नाही तर त्या टप्प्यातील नकारात्मक प्रवृत्ती आयुष्यभर व्यक्तिमत्वात टिकून राहू शकते. उदा., बालकाला पुरेशी सुरक्षितता मिळाली नाही तर "अविश्वास" निर्माण होतो आणि नातेसंबंधांमध्ये असुरक्षितता किंवा भीती निर्माण होऊ शकते (Crain, 2011).

5. सामाजिक नाती, संस्कृती, आणि कुटुंबीयांचे परस्पर संबंध विकासाला दिशा देतात: एरिक्सन यांनी विकासातील सामाजिक व सांस्कृतिक घटकांचे महत्त्व अधोरेखित केले. त्यांच्या मते व्यक्तीचे वर्तन व व्यक्तिमत्व हे केवळ अंतर्गत प्रवृत्तींचे परिणाम नसून समाज, कुटुंब, शिक्षणप्रणाली आणि संस्कृती यांचाही त्यावर खोलवर परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, किशोरवयीन अवस्थेत व्यक्तीची "ओळख" तयार होताना समाजातील मूल्ये, धर्म, आणि सांस्कृतिक परंपरा यांची निर्णायक भूमिका असते (Erikson, 1968; McLeod, 2018).

एरिक्सन यांचे मनो सामाजिक विकासाचे टप्पे

1. विश्वास विरुद्ध अविश्वास (Trust vs. Mistrust) [जन्म ते 1 वर्ष]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक उपपत्तीनुसार व्यक्तिमत्व विकासाचा पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा टप्पा म्हणजे जन्मापासून पहिल्या वर्षापर्यंतचा कालखंड, ज्यामध्ये बाळामध्ये "विश्वास" किंवा "अविश्वास" या भावनांचा पाया रचला जातो. या अवस्थेत बाळाची सर्वात मोठी गरज म्हणजे सुरक्षितता, आहार, शारीरिक आराम आणि भावनिक जुळवाजुळव. बाळाला आई-वडील किंवा प्राथमिक काळजीवाहकांकडून सातत्याने योग्य काळजी, माया आणि प्रतिसाद मिळाल्यास त्यामध्ये विश्वासाची भावना (sense of trust) विकसित होते. हा विश्वास केवळ पालकांवरच नव्हे, तर पुढे जाऊन जगावर आणि स्वतःच्या अस्तित्वावर देखील दृढ होतो.

या टप्प्यातील अनुभव बालकाच्या पुढील व्यक्तिमत्व विकासावर खोलवर परिणाम करतात. जर काळजीवाहक बाळाच्या गरजांकडे वेळेवर आणि संवेदनशीलतेने लक्ष देतात, तर बाळाच्या मनात हे भान रुजते की “जग सुरक्षित आहे आणि माझ्या गरजा पूर्ण होणार आहेत.” हा विश्वास पुढील आयुष्यातील भावनिक स्थैर्य, आत्मविश्वास, आणि सकारात्मक सामाजिक संबंधांची पायाभरणी करतो (Berk, 2018). उलट, जर बाळाच्या गरजांकडे दुर्लक्ष केले गेले, किंवा काळजी विसंगत, कठोर किंवा असुरक्षित पद्धतीने दिली गेली, तर अविश्वास निर्माण होतो. अशावेळी बाळाला जग धोकादायक, अविश्वसनीय आणि असुरक्षित वाटू लागते, ज्याचा परिणाम पुढे त्याच्या भावनिक आरोग्यावर, सामाजिक नात्यांवर आणि आत्मविश्वासावर होऊ शकतो (Shaffer & Kipp, 2014).

या टप्प्याचे एरिक्सन यांनी दिलेले मुख्य तत्त्व म्हणजे “Hope”. म्हणजेच, योग्य काळजीमुळे बाळामध्ये जगाबद्दल आणि स्वतःबद्दल सकारात्मक अपेक्षा ठेवण्याची क्षमता निर्माण होते. हे तत्त्व व्यक्तिमत्वाच्या विकासात जीवनभर महत्त्वाचे राहते. मानसशास्त्रज्ञांना असे आढळून आले आहे की लहानपणी विकसित झालेला सुरक्षित attachment bond (Bowlby, 1969) हा पुढील मानसिक आरोग्य, तणावाशी सामना करण्याची क्षमता आणि नात्यांतील स्थैर्य यांच्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा असतो.

2. स्वायत्तता विरुद्ध लाज व शंका (Autonomy vs. Shame & Doubt) [1–3 वर्षे]

एरिक एरिक्सन यांनी मांडलेल्या मनोसामाजिक विकासाच्या आठ टप्प्यांपैकी दुसरा टप्पा म्हणजे स्वायत्तता विरुद्ध लाज व शंका. हा टप्पा साधारणपणे 1 ते 3 वर्षांच्या कालावधीत येतो आणि बालकाच्या स्वतंत्रतेच्या व स्वावलंबनाच्या प्रवासाचा पाया मानला जातो. फ्रॉईडच्या मते हा टप्पा "Anal Stage" शी निगडीत असून बालकाला शारीरिक नियंत्रण व शिस्त शिकण्याचा हा काळ असतो (Freud, 1923/1961). एरिक्सन यांनी मात्र केवळ शारीरिक नियंत्रणावर न थांबता या काळातील सामाजिक व मानसशास्त्रीय अनुभवांचे महत्त्व अधोरेखित केले (Erikson, 1963).

या काळात बालक स्वतः चालणे, खाणे, बोलणे, वस्तू उचलणे, खेळणे, शौचालय प्रशिक्षण यासारख्या मूलभूत क्रिया शिकते. त्याला प्रत्येक वेळी पालकांची मदत नकोशी वाटते आणि तो स्वतः करण्याचा आग्रह धरतो. उदाहरणार्थ, चमच्याने खाण्याचा प्रयत्न, स्वतः पायऱ्या चढणे, किंवा एखादे खेळणे हाताळणे हे सारे प्रयत्न त्याच्या स्वायत्ततेची चिन्हे आहेत. जेव्हा पालक या प्रयत्नांना प्रोत्साहन देतात, तेव्हा बालकात आत्मविश्वास आणि स्वायत्ततेची भावना दृढ होते (Bee & Boyd, 2015).

बालकाचे हे प्रयत्न जर सतत रोखले गेले, उदाहरणार्थ, "तू करू शकत नाहीस", "हात घालू नकोस", "तू चुकशील" अशा प्रतिक्रिया वारंवार मिळाल्यास त्याच्यात लाज व शंका निर्माण होऊ लागतात. शंका निर्माण झाल्यावर बालक स्वतःच्या क्षमतेबद्दल अनिश्चित बनते. लाजेमुळे इतरांसमोर स्वतःला व्यक्त करण्याची हिंमत कमी होते. परिणामी, त्याचे आत्मभान कमी होऊन पुढील टप्प्यांतील आत्मविश्वासाच्या विकासात अडथळा येतो (Santrock, 2021).

या टप्प्यात पालकांची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते. बालकाला स्वतः गोष्टी करण्याची संधी व सुरक्षित वातावरण दिले पाहिजे. चूक झाली तरी त्याला धीर देणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, कपातून पाणी सांडल्यावर रागावण्याऐवजी पुन्हा प्रयत्न करण्यास प्रोत्साहित केले, तर त्यात स्वायत्ततेचा आत्मविश्वास वाढतो. एरिक्सन यांच्या मते, "Will" (इच्छाशक्ती) हा या टप्प्याचा मुख्य गुणधर्म आहे; म्हणजेच स्वतः निर्णय घेऊन कार्य करण्याची क्षमता व धैर्य.

हा टप्पा सकारात्मकरीत्या पार पडल्यास बालक भविष्यात आत्मनिर्भर, आत्मविश्वासू व धाडसी बनते. उलट, नकारात्मक अनुभवामुळे लाजाळूपणा, असुरक्षितता, इतरांवर अवलंबून राहण्याची प्रवृत्ती वाढते. हे परिणाम त्याच्या सामाजिक नातेसंबंधांवर, शैक्षणिक कामगिरीवर आणि व्यक्तिमत्वाच्या विकासावर खोलवर परिणाम करतात (Shaffer & Kipp, 2014).

3. उपक्रमशीलता विरुद्ध अपराधभाव (Initiative vs. Guilt) [3–6 वर्षे]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक विकास उपपत्तीमध्ये तिसरा टप्पा म्हणजे उपक्रमशीलता विरुद्ध अपराधभाव हा बालकाच्या आयुष्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचा कालखंड आहे. हा टप्पा साधारणतः 3 ते 6 वर्षे या वयोगटात अनुभवास येतो. याच काळात बालक आपल्या जीवनात नवीन गोष्टी करण्याचा प्रयत्न करतो, कल्पनाशक्ती वापरतो, तसेच स्वतंत्रपणे कामे करण्याची इच्छा व्यक्त करतो. त्यामुळे या टप्प्याला कधी कधी “play age” किंवा “initiative stage” असेही संबोधले जाते (Erikson, 1950).

या वयातील बालकाला खेळ हे मुख्य माध्यम असते. खेळामध्ये बालक स्वतःच्या कल्पनाशक्तीचा वापर करून विविध भूमिका स्वीकारते जसे की डॉक्टर, शिक्षक, पोलिस, पालक इत्यादी. या भूमिकांमधून बालकाला सामाजिक परस्परसंवादाचा अनुभव येतो आणि उपक्रमशीलता (initiative) विकसित होते. उपक्रमशीलता म्हणजेच नवीन कार्य करण्याची तयारी, स्वतःहून काहीतरी आरंभ करण्याची क्षमता आणि जिज्ञासेमुळे विविध प्रयोग करण्याची वृत्ती. या प्रक्रियेत पालक आणि शिक्षक जर बालकाच्या प्रयत्नांना प्रोत्साहन देतात, तर त्याची आत्मविश्वासाने काम करण्याची प्रवृत्ती अधिक बळकट होते (Shaffer & Kipp, 2014).

याउलट, जर बालकाच्या प्रयत्नांना वारंवार नकार मिळाला, त्याच्या कल्पनांना महत्व दिले गेले नाही, किंवा त्याला सतत दडपले गेले तर त्याच्यात अपराधभाव (guilt) निर्माण होतो. सतत “हे करू नकोस”, “तू चुकीचे करतोस”, “हे तुझ्याकडून होणार नाही” अशा प्रतिक्रिया मिळाल्यास बालकाच्या मनात उपक्रमशीलतेपेक्षा अपराधभाव, संकोच व भीती वाढते (Bee & Boyd, 2012).

हा अपराधभाव म्हणजेच स्वतःहून कृती करण्याची हिंमत कमी होणे आणि “मी काही केलं तर चूकच होईल” अशी भावना वाढीस लागणे.

उपक्रमशीलता योग्य प्रकारे वाढली तर बालक भविष्यात आत्मविश्वासू, कल्पक आणि नवीन संधी शोधणारा व्यक्ती बनतो. तो समाजात सक्रिय सहभाग घेण्यास सक्षम होतो.

पण अपराधभाव अधिक प्रमाणात वाढला तर व्यक्तिमत्वात संकोच, आत्मनिंदा, निर्णयक्षमतेचा अभाव आणि पुढाकार घेण्याची भीती निर्माण होऊ शकते. हा नकारात्मक अनुभव नंतरच्या प्रयत्नशीलता विरुद्ध हीनत्वभाव (Industry vs. Inferiority) या चौथ्या टप्प्यातील सामाजिक कौशल्यांच्या विकासावरही परिणाम करू शकतो (McLeod, 2018).

पालक व शिक्षकांची भूमिका:

• बालकाला नवीन उपक्रम करण्यास मुक्त संधी देणे
• अपयश आले तरी समजूतदारपणे आधार देणे
• कल्पनाशक्ती आणि खेळांना प्रोत्साहन देणे
• सतत टीका किंवा नकार न देता समतोल मार्गदर्शन करणे
• यामुळे उपक्रमशीलता वाढीस लागते आणि अपराधभाव कमी होतो.

4. प्रयत्नशीलता विरुद्ध हीनत्वभाव (Industry vs. Inferiority) [6–12 वर्षे]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक उपपत्तीतील चौथा टप्पा म्हणजे “प्रयत्नशीलता विरुद्ध हीनत्वभाव” हा 6 ते 12 वर्षांच्या शालेय वयोगटातील मुलांमध्ये दिसून येतो. हा टप्पा अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो कारण यामध्ये मुलाच्या व्यक्तिमत्वाची सामाजिक पातळीवर रुजवात होऊ लागते आणि शिक्षण, शिस्त, गटात काम करण्याची कौशल्ये व कार्यसिद्धी या गोष्टी त्याच्या आत्मसन्मानावर आणि भविष्यातील विकासावर थेट परिणाम घडवतात.

या वयोगटात मुले शाळेतील शैक्षणिक उपक्रम, विविध खेळ, गटकार्य, कला किंवा हस्तकला यांत सक्रीयपणे सहभागी होतात. शालेय जीवनामुळे त्यांना कार्यकुशलतेची (competence) जाणीव होऊ लागते. एखादे कार्य पूर्ण केल्याने त्यांना समाधान आणि आत्मविश्वास मिळतो. शिक्षकांकडून किंवा पालकांकडून प्रोत्साहन मिळाले की मुलांच्या आत प्रयत्नशीलता वाढीस लागते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याने गणिताची अवघड समस्या सोडवली किंवा गटाने सादरीकरण यशस्वी केले, तर त्याच्या मनात "मी काहीतरी करू शकतो" अशी सकारात्मक भावना निर्माण होते (Shaffer & Kipp, 2014).

याउलट, जर मुलांना सतत अपयशाचा सामना करावा लागला, प्रयत्नांचे कौतुक न झाल्यास किंवा इतरांशी सतत तुलना केली गेली, तर त्यांच्यात हीनत्वभाव निर्माण होतो. शैक्षणिक किंवा सामाजिक कार्यात वारंवार अपयशी ठरल्यामुळे "मी काहीच करू शकत नाही" किंवा "इतर माझ्यापेक्षा नेहमीच चांगले आहेत" अशा नकारात्मक कल्पना मनात खोलवर रुजतात (Bee & Boyd, 2010). अशा हीनत्वभावामुळे स्व-आदर कमी होतो आणि पुढील टप्प्यातील ओळख शोधण्याच्या प्रक्रियेत अडथळे निर्माण होऊ शकतात.

गटात काम करण्याचे कौशल्य (teamwork) हे या टप्प्यात विशेष महत्त्वाचे ठरते. शाळेत विविध स्पर्धा, सहली, प्रकल्प कार्ये या माध्यमातून मुले परस्पर सहकार्य, जबाबदारी वाटून घेणे, एकमेकांशी समन्वय साधणे शिकतात. या अनुभवामुळे केवळ शैक्षणिकच नव्हे तर सामाजिक कौशल्येही दृढ होतात. जर ही संधी योग्य रीतीने न मिळाल्यास, मुलांमध्ये आत्मविश्वासाऐवजी न्यूनगंड निर्माण होण्याची शक्यता वाढते (Berk, 2018).

एरिक्सन यांच्या मते, या टप्प्यातील संघर्ष सकारात्मकरीत्या सोडवला गेला, तर मुलामध्ये "competence" नावाचे मूलभूत सद्गुण विकसित होते. competence म्हणजे एखाद्या कार्यात योग्य कौशल्य दाखविण्याची आणि परिणामकारकपणे काम करण्याची क्षमता. ही भावना पुढील शैक्षणिक आणि व्यावसायिक आयुष्याचा पाया असते. परंतु जर संघर्ष नकारात्मकरीत्या सोडवला गेला, तर मुलगा/मुलगी स्वतःबद्दल कायम असमाधानी राहतो, प्रयत्न करण्याची हिंमत हरवतो, आणि समाजाशी संवाद साधताना संकोचतो.

शैक्षणिक मानसशास्त्राच्या अभ्यासात असे आढळते की शिक्षक आणि पालकांकडून मिळणारे योग्य प्रोत्साहन आणि सकारात्मक प्रबलीकरण हा या टप्प्यातील सर्वात महत्त्वाचा घटक आहे (Slavin, 2018). मुलाच्या छोट्या प्रयत्नांचे कौतुक केल्याने तो अधिक आत्मविश्वासाने पुढे जातो, तर सतत टीका किंवा कठोर शिक्षा हीनत्वभावाला खतपाणी घालते.

5. ओळख विरुद्ध भूमिकागोंधळ (Identity vs. Role Confusion) – किशोरावस्था

एरिक्सन यांच्या मते किशोरावस्था (साधारणतः 12 ते 18 वर्षे) हा व्यक्तिमत्व विकासातील सर्वांत निर्णायक टप्पा आहे. या काळात व्यक्ती "मी कोण आहे?" (Who am I?) आणि "माझे जीवनाचे ध्येय काय?" या मूलभूत प्रश्नांची उत्तरे शोधू लागते. यालाच ओळख विकास (Identity Formation) असे म्हटले जाते. या प्रक्रियेत किशोरवयीन व्यक्ती स्वतःच्या आवडी-निवडी, मूल्ये, व्यवसाय, धार्मिक आणि सांस्कृतिक भूमिका, तसेच सामाजिक स्थान याबद्दल विचार करते. जर या प्रक्रियेत सुसंगत आणि स्थिर स्व-संकल्पना निर्माण झाली तर व्यक्तीला "ओळख" मिळते.

परंतु जर किशोरवयीन व्यक्तीला या प्रश्नांची ठोस उत्तरे मिळाली नाहीत किंवा समाज, कुटुंब, व मित्रगट यांच्याकडून विरोधाभासी संदेश मिळाले, तर भूमिकागोंधळ निर्माण होतो (Marcia, 1980). भूमिकागोंधळ म्हणजे स्वतःबद्दलची अस्पष्टता, अस्थिर स्व-संकल्पना आणि भविष्याबद्दलचा गोंधळ. अशा व्यक्तींना जीवनातील उद्दिष्टे ठरविणे, स्थिर नाती निर्माण करणे किंवा व्यावसायिक दिशा निवडणे कठीण होते.

किशोरवयात ओळख निर्माण होण्यासाठी सामाजिक परस्परसंवादाची महत्त्वाची भूमिका असते. एरिक्सन यांनी सांगितले आहे की, मित्रगट हा या टप्प्यातील "सामाजिक प्रयोगशाळा" असतो. मित्रांच्या सहवासात किशोरवयीन मुलं-मुली विविध भूमिका करून पाहतात, त्यांची तुलना करतात आणि योग्य ते स्वीकारतात. त्यामुळे सामाजिक मान्यता, नाती, आणि सांस्कृतिक संदर्भ हे सर्व घटक ओळख घडवितात.

या टप्प्याच्या सकारात्मक निराकरणामुळे स्वत:ची सुसंगत ओळख (ego identity) तयार होते. यामुळे व्यक्तीला आत्मविश्वास, जीवनातील दिशा आणि स्थैर्य मिळते. परंतु नकारात्मक निराकरणामुळे भूमिकागोंधळ होतो, ज्यामुळे असुरक्षितता, उद्दिष्टांबद्दलची अनिश्चितता, आणि कधी कधी नैराश्य व आत्महानीसारख्या समस्या उद्भवतात (Kroger, 2007).

यासंदर्भात जेम्स मार्शिया यांनी एरिक्सनच्या सिद्धांतावर आधारित ओळख स्थिती मॉडेल (Identity Status Model) मांडले, ज्यामध्ये "Identity Achievement", "Moratorium", "Foreclosure", आणि "Diffusion" या चार अवस्थांचा उल्लेख आहे (Marcia, 1980). हे मॉडेल किशोरवयीन ओळख शोध प्रक्रिया समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरते.

6. सखोल नातेसंबंध विरुद्ध एकाकीपणा (Intimacy vs. Isolation) [20 ते 40 वर्षे]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक विकासाच्या सिद्धांतानुसार सहावा टप्पा हा तरुणाईच्या काळात (young adulthood) म्हणजे साधारणतः २० ते ४० वयोगटात घडतो. या टप्प्यात व्यक्तीला आपल्या ओळखीचा शोध पूर्ण झाल्यानंतर इतरांसोबत गाढ, स्थिर आणि बांधिलकी असलेले नातेसंबंध निर्माण करण्याची क्षमता विकसित करावी लागते. मागील टप्प्यातील "ओळख विरुद्ध भूमिकागोंधळ" नीट पार न पडल्यास व्यक्तीला खऱ्या अर्थाने नातेसंबंध टिकवणे कठीण जाते (Marcia, 1980). म्हणूनच हा टप्पा व्यक्तीच्या भावनिक आणि सामाजिक परिपक्वतेचा कस लावणारा मानला जातो.

या टप्प्यातील मुख्य संकल्पना म्हणजे Intimacy (सखोल आत्मीयता). आत्मीयता म्हणजे केवळ प्रणय किंवा लैंगिक संबंध नसून, प्रेम, विश्वास, परस्परआधार, वचनबद्धता आणि दीर्घकालीन बांधिलकी यांचा संगम आहे (Montgomery, 2005). व्यक्ती जेव्हा दुसऱ्याशी स्वतःला उघडेपणाने शेअर करते, स्वतःचे कमकुवतपण मान्य करते आणि तरीही स्वीकारले जाते, तेव्हाच खरे आत्मीय नाते निर्माण होते. एरिक्सनच्या मते अशा नातेसंबंधांतूनच व्यक्तीला सामाजिक जुळवाजुळव (social integration) आणि मानसिक स्थैर्य प्राप्त होते.

जर व्यक्तीला प्रेमसंबंध किंवा घनिष्ठ मैत्रीचे नाते टिकवण्यात अपयश आले, तर एकाकीपणा वाढतो. एकाकीपणा म्हणजे फक्त एकटे राहणे नव्हे, तर सामाजिक व भावनिक तुटकपणा होय. अशा व्यक्तींना नातेसंबंधांमध्ये अपयशाची भीती, नाकारले जाण्याची असुरक्षितता किंवा स्वतःची ओळख हरवण्याची धास्ती वाटू शकते. त्यामुळे त्या व्यक्ती स्वतःभोवती संरक्षणात्मक भिंती उभारतात, ज्यामुळे दीर्घकालीन मानसिक असंतुलन, नैराश्य आणि सामाजिक अलिप्तता निर्माण होऊ शकते (Shaver & Hazan, 1987).

हा टप्पा यशस्वीरीत्या पार पडल्यास व्यक्तीला प्रेम हे "मूलभूत सद्गुण" मिळते. प्रेमाचा अर्थ येथे केवळ रोमान्स नसून, दोन व्यक्तींमधील विश्वास, परस्परसंवाद आणि सामायिक जबाबदारी असा घेतला जातो. त्याउलट, हा टप्पा अपयशी ठरल्यास एकाकीपणा, सामाजिक तुटकपणा आणि दीर्घकालीन भावनिक समस्यांचा धोका वाढतो. त्यामुळे समुपदेशन, सामाजिक आधारव्यवस्था, आणि आरोग्यदायी नातेसंबंधांचा अनुभव हे या टप्प्यात विशेषतः महत्त्वाचे ठरतात.

7. जनरेटिव्हिटी विरुद्ध ठप्पपणा (Generativity vs. Stagnation) [40 ते 65 वर्षे]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक विकासाच्या उपपत्तीमध्ये मध्यमवय (सुमारे 40 ते 65 वर्षे) हा “जनरेटिव्हिटी विरुद्ध ठप्पपणा” या संघर्षाचा टप्पा मानला जातो. या टप्प्यात व्यक्तीच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू केवळ स्वतःच्या आकांक्षांपुरता मर्यादित राहत नाही, तर तो कुटुंब, समाज, व्यवसाय, तसेच पुढील पिढीच्या घडणीत योगदान देण्याकडे वळतो. यालाच एरिक्सन यांनी "जनरेटिव्हिटी" असे नाव दिले.

जनरेटिव्हिटी म्हणजे सर्जनशीलता, उत्पादकता आणि पुढील पिढीच्या हितासाठी केलेले योगदान. यात फक्त संतती उत्पन्न करणे एवढाच अर्थ अभिप्रेत नसून, समाजोपयोगी कार्य, मार्गदर्शन, सामाजिक नेतृत्व, ज्ञानसंवर्धन, तसेच सांस्कृतिक मूल्यांचे हस्तांतरण यांचा समावेश होतो. एरिक्सन यांच्या मते, या टप्प्यातील व्यक्तीला आपल्या अस्तित्वाला "उद्देश" प्राप्त करण्याची तीव्र गरज जाणवते.

कुटुंबाच्या संदर्भात हे योगदान मुलांचे संगोपन, शिक्षण, संस्कार देणे आणि त्यांना जबाबदार नागरिक म्हणून घडविण्यात दिसते. व्यवसायाच्या संदर्भात कार्यक्षेत्रातील कौशल्य, अनुभव आणि मूल्ये पुढील पिढीतील कर्मचाऱ्यांना, सहकाऱ्यांना किंवा शिष्यांना देणे हे जनरेटिव्हिटीचे लक्षण ठरते (Peterson, 2002). समाजाच्या संदर्भात सामाजिक सेवा, स्वयंसेवा कार्य, सांस्कृतिक परंपरा जपणे किंवा नव्या उपक्रमांत सहभाग घेणे हे जनरेटिव्हिटीचे प्रतिबिंब मानले जाते.

जर व्यक्तीने या टप्प्यात इतरांना मदत करण्याचा, पुढील पिढीला दिशा देण्याचा किंवा समाजात योगदान देण्याचा प्रयत्न केला नाही, तर तिच्या व्यक्तिमत्वात ठप्पपणा निर्माण होतो. ठप्पपणा म्हणजे विकासाचा प्रवाह थांबणे, स्वार्थीपणा, आत्मकेंद्री वृत्ती आणि भविष्याच्या दृष्टीने निरर्थकता जाणवणे. अशा परिस्थितीत व्यक्ती आपले आयुष्य "फक्त स्वतःपुरते" असल्याचा अनुभव घेते आणि हळूहळू उदासीनता किंवा निराशेकडे झुकते.

जनरेटिव्हिटी हा केवळ सामाजिक दृष्टिकोन नसून, तो मानसिक आरोग्य व व्यक्तिमत्व स्थैर्याचा एक मुख्य घटक मानला जातो. McAdams (2001) यांच्या मते, जनरेटिव्हिटीमुळे व्यक्तीच्या जीवनकथेतील "अर्थ" वाढतो. कुटुंब व समाजाशी असलेले योगदान व्यक्तीला स्वतःच्या अस्तित्वाबद्दल सकारात्मक दृष्टी देतात, ज्यामुळे नंतरच्या "समग्रता विरुद्ध नैराश्य" (Integrity vs. Despair) टप्प्यात जीवनाकडे समाधानाने पाहण्यास मदत होते.

8. समग्रता विरुद्ध नैराश्य (Integrity vs. Despair) [65 वर्षानंतर]

एरिक एरिक्सन यांच्या मनोसामाजिक विकासाच्या सिद्धांतात आठवा आणि अंतिम टप्पा वार्धक्याशी संबंधित आहे. हा टप्पा साधारणतः 65 वर्षांनंतर सुरू होतो आणि मृत्यूपर्यंत चालू राहतो. या टप्प्यातील मुख्य संघर्ष म्हणजे समग्रता आणि नैराश्य यांच्यातील संतुलन साधणे. आयुष्याच्या अखेरीस व्यक्ती स्वतःच्या जीवनाचा आढावा घेते, केलेल्या कार्यांची, नातेसंबंधांची, उपलब्ध्यांची, तसेच अपयशांची. या आत्मपरीक्षणाच्या प्रक्रियेतून या दोन वेगवेगळ्या प्रवृत्ती दिसून येतात.

वार्धक्यातील व्यक्ती जर आपल्या आयुष्याकडे समाधानाने, स्वीकाराने आणि सकारात्मक दृष्टिकोनातून पाहू शकली तर तिच्यात समग्रता निर्माण होते. "मी जे आयुष्य जगलो ते अर्थपूर्ण होते, माझे अस्तित्व समाजासाठी काही प्रमाणात उपयोगी ठरले" असा भाव मनात आला, तर त्या व्यक्तीला मृत्यूची भीती कमी वाटते. समग्रता म्हणजे जीवनातील अपूर्णता किंवा चुका असूनही, त्यांना स्वीकारण्याची क्षमता आणि संपूर्ण जीवनाला एक सुसंगत कथा म्हणून पाहण्याची दृष्टी. अशा व्यक्तींमध्ये शांती, आत्मिक संतुलन, आणि जीवनाचा स्वीकार दिसून येतो.

याच्या उलट, जर व्यक्तीला वाटले की आपले आयुष्य निरर्थक गेले, अनेक संधी वाया घालवल्या, किंवा आपल्या अस्तित्वाला अपेक्षित अर्थ मिळाला नाही, तर तिच्यात नैराश्य वाढते. वार्धक्यातील नैराश्य ही फक्त उदासी नसून एक अस्तित्ववादी निराशा असते. यामुळे "काहीही साध्य झाले नाही," "आता काही बदलू शकत नाही," "माझे आयुष्य अपूर्णच राहिले" अशा भावना वाढतात (Santrock, 2019). नैराश्य असलेल्या वृद्धांना मृत्यूची भीती तीव्रतेने जाणवते आणि ते एकाकीपणा, राग, तसेच असंतोष व्यक्त करतात.

या टप्प्याचा परिणाम केवळ व्यक्तीपुरता मर्यादित नसून समाजातील वृद्धांच्या स्थानावरही होतो. ज्येष्ठ नागरिकांचा सन्मान करणारी संस्कृती त्यांना समग्रतेकडे नेते, तर दुर्लक्षित करणारी संस्कृती नैराश्य वाढवते (McAdams, 2001). कुटुंबातील आधार, सामाजिक सहभाग, धार्मिक किंवा आध्यात्मिक श्रद्धा यामुळे जीवनाकडे सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवण्यास मदत होते.

एरिक एरिक्सनच्या मनोसामाजिक उपपत्तीचे महत्त्व

एरिक एरिक्सन यांनी मांडलेली मनोसामाजिक उपपत्ती ही व्यक्तिमत्व विकासाच्या अभ्यासात एक क्रांतिकारक टप्पा मानली जाते. फ्रॉईड यांनी विकासाला मनोलैंगिक चौकटीत मांडले असले तरी एरिक्सन यांनी विकासाला आयुष्यभर चालणारी एक सातत्यपूर्ण प्रक्रिया मानले. त्यांच्या सिद्धांतामुळे व्यक्तिमत्व केवळ बाल्यावस्थेतच नव्हे तर तारुण्य, मध्यमवय आणि वार्धक्य अशा सर्व टप्प्यांत घडत असल्याचे अधोरेखित झाले. त्यामुळे व्यक्तीचे वर्तन, नाती, आणि आत्मसंकल्पना या सर्व गोष्टी आयुष्यभर बदलत राहतात व नव्या आव्हानांना प्रतिसाद देतात.

या उपपत्तीने सामाजिक संबंधांचे महत्त्व स्पष्ट केले. प्रत्येक टप्प्यात व्यक्ती समोर उभ्या राहणाऱ्या संघर्षांचा सामना करताना आई-वडील, मित्र, जोडीदार, सहकारी किंवा समाजातील इतर घटकांचा महत्त्वाचा वाटा असतो. उदाहरणार्थ, बाल्यावस्थेत मातृप्रेम व काळजीमुळे विश्वास निर्माण होतो, तर किशोरावस्थेत मित्र व समाजाशी परस्परसंवादातून व्यक्ती स्वतःची ओळख तयार करते (Kroger, 2007). यामुळे व्यक्तिमत्वाचा पाया केवळ जैविक किंवा अवचेतन प्रवृत्तीवर आधारित नसून सांस्कृतिक व सामाजिक संदर्भांवरही अवलंबून असतो हे दाखवून दिले.

याचा शैक्षणिक आणि व्यावहारिक उपयोग मोठा आहे. शिक्षणक्षेत्रात मुलांच्या शिकण्याच्या आणि जुळवून घेण्याच्या क्षमतेकडे बघताना शिक्षक एरिक्सनच्या टप्प्यांचा आधार घेऊ शकतात. बाल संगोपनात पालकांना मुलांच्या स्वायत्ततेचा आदर करण्याचे आणि त्यांचे भावनिक गरजांकडे लक्ष देण्याचे मार्गदर्शन या सिद्धांतातून मिळते. तसेच समुपदेशन व मानसोपचारात व्यक्ती कोणत्या टप्प्यात अडखळली आहे हे समजून घेऊन तिला योग्य मानसिक आधार देता येतो (Sokol, 2009). त्यामुळे ही उपपत्ती मानसशास्त्र, शिक्षणशास्त्र आणि समाजशास्त्र यांच्यातील एक सेतू मानली जाते.

एरिक्सनच्या उपपत्तीवरील टीका

एरिक्सनच्या उपपत्तीला लोकप्रियता असूनही काही टीका झालेल्या दिसतात. सर्वप्रथम, त्यांनी मांडलेले आठ टप्पे हे एकमेकांपासून वेगळे, स्पष्ट सीमारेषेत असल्याचे मानले आहे. पण प्रत्यक्ष जीवनात हे टप्पे पूर्णपणे वेगळे नसतात; अनेकदा ते एकमेकांमध्ये ओव्हरलॅप होतात किंवा पुन्हा अनुभवायला मिळतात (McAdams, 2001). उदाहरणार्थ, किशोरावस्थेतील "ओळख विरुद्ध भूमिकागोंधळ" हा संघर्ष अनेकदा प्रौढावस्थेत पुन्हा उद्भवू शकतो.

दुसरे म्हणजे, ही उपपत्ती सांस्कृतिकदृष्ट्या सार्वत्रिक मानणे कठीण आहे. एरिक्सन यांनी प्रामुख्याने पाश्चिमात्य संस्कृती व समाजाच्या पार्श्वभूमीवर आपला सिद्धांत मांडला. परंतु कुटुंबव्यवस्था, नातेसंबंध, व सामाजिक मूल्ये विविध संस्कृतींमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारे अनुभवली जातात, त्यामुळे हे टप्पे सर्वत्र एकसारखे लागू होतील असे नाही (Schweder, 1998).

तिसरी महत्त्वाची टीका म्हणजे प्रत्येक टप्प्यातील "संघर्ष" ही संकल्पना जास्त सैद्धांतिक आहे. प्रत्यक्षात व्यक्तीचा विकास हा तिच्या जीवनातील परिस्थिती, अनुभव, आणि उपलब्ध सामाजिक आधारावर अवलंबून असतो (Hook, 2002). त्यामुळे हा संघर्ष सार्वत्रिक मानण्यापेक्षा तो वैयक्तिक व सांस्कृतिक संदर्भात वेगळा दिसतो.

समारोप:

एरिक एरिक्सनची मनोसामाजिक उपपत्ती व्यक्तिमत्वविकासाचा एक मानसशास्त्रीय व समाजशास्त्रीय सेतू आहे. जीवनातील प्रत्येक टप्पा नवी आव्हाने व संधी घेऊन येतो, आणि त्यांचे योग्य निराकरण हे आरोग्यपूर्ण व्यक्तिमत्व निर्माण करते. म्हणूनच आजही ही उपपत्ती विकास मानसशास्त्रातील मूलभूत आणि महत्त्वपूर्ण सिद्धांत मानली जाते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Baltes, P. B., & Smith, J. (2003). New frontiers in the future of aging: From successful aging of the young old to the dilemmas of the fourth age. Gerontology, 49(2), 123–135.

Bee, H., & Boyd, D. (2010). The Developing Child (12th ed.). Boston: Pearson.

Bee, H., & Boyd, D. (2015). Lifespan Development (7th ed.). Pearson Education.

Berk, L. E. (2018). Development Through the Lifespan (7th ed.). Pearson Education.

Bowlby, J. (1969). Attachment and Loss: Vol. 1. Attachment. New York: Basic Books.

Butler, R. N. (2002). Life review. In J. E. Birren (Ed.), Encyclopedia of Aging (pp. 819–820). New York: Springer.

Crain, W. (2011). Theories of Development: Concepts and Applications (6th ed.). Pearson.

Erikson, E. H. (1950/1993). Childhood and Society. New York: W. W. Norton & Company.

Erikson, E. H. (1959/1982). Identity and the Life Cycle. New York: W. W. Norton.

Erikson, E. H. (1963). Youth: Change and Challenge. Basic Books.

Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crisis. New York: Norton.

Erikson, E. H. (1982). The Life Cycle Completed. New York: Norton.

Freud, S. (1961). The Ego and the Id (J. Strachey, Trans.). W. W. Norton. (Original work published 1923).

Hook, J. (2002). The developmental core of identity formation. Journal of Adolescence, 25(4), 571–586.

Kroger, J. (2007). Identity Development: Adolescence through Adulthood. Sage Publications.

Marcia, J. E. (1980). Identity in adolescence. In J. Adelson (Ed.), Handbook of Adolescent Psychology (pp. 159–187). Wiley.

McAdams, D. P. (2001). Generativity in midlife. In M. E. Lachman (Ed.), Handbook of midlife development (pp. 395–443). New York: Wiley.

McAdams, D. P. (2001). The psychology of life stories. Review of General Psychology, 5(2), 100–122.

McLeod, S. (2018). Erik Erikson's theory of psychosocial development. Simply Psychology.

Montgomery, M. J. (2005). Psychosocial intimacy and identity: From early adolescence to emerging adulthood. Journal of Adolescent Research, 20(3), 346–374.

Peterson, B. E. (2002). Generativity and successful parenting: An analysis of young adult outcomes. Journal of Personality, 70(5), 867–882.

Santrock, J. W. (2021). Life-Span Development (18th ed.). McGraw-Hill Education.

Schweder, R. A. (1998). Welcome to Middle Age! (And Other Cultural Fictions). University of Chicago Press.

Shaffer, D. R., & Kipp, K. (2014). Developmental Psychology: Childhood and Adolescence (9th ed.). Cengage Learning.

Shaver, P., & Hazan, C. (1987). Being lonely, falling in love: Perspectives from attachment theory. Journal of Social Behavior and Personality, 2(2), 105–124.

Slavin, R. E. (2018). Educational Psychology: Theory and Practice (12th ed.). Boston: Pearson.

Sokol, J. T. (2009). Identity development throughout the lifetime: An examination of Eriksonian theory. Graduate Journal of Counselling Psychology, 1(2), 139–148.