लॉरेन्स कोहलबर्गची नैतिक विकास उपपत्ति |Theory of Moral Development

 

लॉरेन्स कोहलबर्गची नैतिक विकास उपपत्ति (Theory of Moral Development)

मानवास केवळ जैविक अस्तित्व नसून सामाजिक, सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्यांनी आकारलेला जटिल प्राणी आहे. त्याच्या वर्तनामागील प्रेरणा केवळ जैविक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसून समाजमान्य नियम, नैतिक संकल्पना आणि सांस्कृतिक अपेक्षांवर देखील अवलंबून असते. नैतिकता ही अशी संकल्पना आहे जी मानवी वर्तनास मार्गदर्शन करते आणि योग्य-अयोग्य याचा भेद स्पष्ट करण्यास मदत करते. नैतिकता व्यक्तीला सामाजिक जीवन जगण्यासाठी दिशा दाखवते तसेच समाजात न्याय, सहकार्य आणि शिस्त राखण्यासाठी आवश्यक ठरते (Gibbs, 2014).

या संदर्भात, अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ लॉरेन्स कोहलबर्ग (1927–1987) यांनी नैतिक विकास उपपत्ती मांडली. या उपपत्तीमुळे मानवी नैतिक विचारांची वाढ ही टप्प्याटप्प्याने कशी घडते, व्यक्ती समाजमान्य नियमांपासून सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वांपर्यंत कशी प्रगती करू शकते हे स्पष्ट झाले (Kohlberg, 1981). कोहलबर्ग यांच्या कार्यामुळे शैक्षणिक मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, न्यायशास्त्र आणि नैतिक शिक्षण या सर्व क्षेत्रांत एक नवा दृष्टीकोन मिळाला.

लॉरेन्स कोहलबर्ग यांच्या उपपत्तीचा पाया जीन पियाजे यांच्या बोधनिक विकासाच्या सिद्धांतात आहे. पियाजे यांनी मुलांच्या नैतिक समजुतीवर संशोधन केले आणि मुलांच्या नैतिक विचारसरणीत बालपणापासून किशोरावस्थेपर्यंत बदल होत जातात असे स्पष्ट केले (Piaget, 1932/1965). पियाजे यांच्या मते, नैतिक समज दोन टप्प्यांत विकसित होते:

• हेटरोनॉमस नैतिकता (Heteronomous Morality) जिथे नियम हे स्थिर, बदल न होणारे आणि बाह्य अधिकारांकडून लादलेले मानले जातात.
• ऑटोनॉमस नैतिकता (Autonomous Morality) जिथे व्यक्ती नियमांना बदलणारे, परस्पर सहमतीवर आधारित आणि न्यायसंगत मानते.

कोहलबर्ग यांनी पियाजे यांच्या या निरीक्षणांना पुढे नेले आणि नैतिक विकास अधिक सविस्तर आणि प्रणालीबद्ध टप्प्यांत कसा होतो हे स्पष्ट केले. त्यांनी मुलं, किशोरवयीन आणि प्रौढ यांच्यासोबत नैतिक प्रश्नांवर आधारित चर्चा (Moral Dilemma Interviews) केल्या. यामध्ये सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण म्हणजे "हाईन्ज दुविधा (Heinz Dilemma)". या दुविधेत अशी परिस्थिती मांडली होती:

एका माणसाची पत्नी गंभीर आजाराने ग्रस्त असते. तिच्या प्राणासाठी आवश्यक औषध खूप महाग असते आणि ते घेण्याची त्याच्याकडे आर्थिक क्षमता नसते. औषध विक्रेता किंमत कमी करण्यास नकार देतो. अशा परिस्थितीत त्या माणसाने आपल्या पत्नीचा जीव वाचवण्यासाठी औषध चोरावे का?

या प्रश्नाला होय/नाही असे उत्तर देण्याऐवजी, कोहलबर्ग यांना व्यक्ती का तसे मानते हे अधिक महत्त्वाचे वाटले. मुलं व तरुणांनी दिलेली उत्तरे आणि त्यामागील तर्कशास्त्रीय कारणे तपासून त्यांनी नैतिक विचारांची सहा टप्प्यांत विभागलेली प्रगतीशील रूपरेषा (Six Stages of Moral Development) मांडली. या टप्प्यांत व्यक्तीचे नैतिक निर्णय सुरुवातीला शिक्षा व बक्षीस यांच्या प्रभावाखाली असतात, त्यानंतर समाजमान्य नियम व अपेक्षांवर आधारित होतात, आणि शेवटी सार्वत्रिक न्याय व मानवी अधिकारांच्या आधारे घडतात.

नैतिक विकासाच्या पातळ्या

अ. पूर्व-पारंपरिक पातळी (Pre-Conventional Level)

लॉरेन्स कोहलबर्ग यांनी नैतिक विकासाची प्रक्रिया टप्प्याटप्प्याने स्पष्ट केली असून तिच्या पहिल्या पातळीला त्यांनी पूर्व-पारंपरिक पातळी असे संबोधले आहे. ही पातळी सामान्यतः बालपणात (साधारणपणे वय 3 ते 7 वर्षे) प्रकर्षाने आढळतो. या अवस्थेत मुलांचे नैतिक निर्णय प्रामुख्याने बाह्य घटकांवर जसे शिक्षा, बक्षिसे, प्रौढांचे आदेश यावर अवलंबून असतात. म्हणजेच मुलं स्वतःच्या अंतःप्रेरणेवर किंवा सार्वत्रिक मूल्यांवर आधारित नैतिक निर्णय घेत नाहीत, तर वर्तनाचे परिणाम (punishment vs. reward) लक्षात घेऊन "योग्य" किंवा "अयोग्य" काय ते ठरवतात.

पायरी 1: शिक्षा-आज्ञाधारकता दृष्टीकोन (Obedience and Punishment Orientation)

या पायरीत मुलांच्या विचारसरणीवर शिक्षेची भीती हा प्रमुख घटक प्रभाव टाकतो. योग्य-अयोग्य याचे मोजमाप करताना "कृती केल्यावर शिक्षा मिळते का?" हा प्रश्न केंद्रस्थानी असतो. मुलं एखादी कृती चांगली किंवा वाईट आहे का यापेक्षा ती केल्यावर त्यांना शिक्षा होणार का नाही याचा विचार करतात. उदाहरणार्थ, एखाद्या मुलाने खोटं बोललं आणि त्याला पालकांनी किंवा शिक्षकांनी शिक्षा केली, तर पुढच्या वेळी खोटं न बोलण्यामागचं कारण "खोटं बोलणं चुकीचं आहे" हे नसून "खोटं बोलल्यास शिक्षा मिळते" हे असते. या स्तरावर नैतिकता ही केवळ आज्ञाधारकता आणि बाह्य नियंत्रणाशी जोडलेली असते (Gibbs, 2013).

पायरी 2: स्व-हिताभिमुखता (Individualism and Exchange)

दुसऱ्या पायरीत मुलांच्या नैतिक विचारात थोडी प्रगती दिसते. आता ते फक्त शिक्षेच्या भीतीने वागत नाहीत, तर स्वतःचा फायदा-तोटा पाहून निर्णय घेतात. या स्तरावर "मला यात काय फायदा?" हा प्रश्न केंद्रस्थानी असतो. मुलं मान्य करतात की प्रत्येकाची स्वतःची गरज, आवड आणि दृष्टी वेगळी असू शकते आणि त्या दृष्टीने व्यवहार करणे योग्य आहे. म्हणजेच नैतिकता म्हणजे "देणे-घेणे" किंवा अदलाबदल (exchange). उदाहरणार्थ, एखादं मूल आपल्या मित्राला खेळणी देतं, कारण त्याबदल्यात त्यालाही मित्राकडून काहीतरी मिळेल अशी अपेक्षा असते. इथे वर्तनामागील प्रेरणा "इतरांना मदत करणं हे बरोबर आहे" ही नसून "मी मदत केली तर मलाही काही परत मिळेल" ही असते (Kohlberg, 1984; Santrock, 2018).

या पूर्व-पारंपरिक पातळीतील दोन्ही पायऱ्यांमध्ये नैतिकता ही सामाजिक नियम किंवा सार्वत्रिक नैतिक मूल्यांवर आधारित नसून बाह्य नियंत्रण आणि स्वहित यावर आधारित असते. म्हणूनच हा स्तर मुलांच्या प्रारंभीच्या नैतिक विकासाचे वास्तव दर्शन घडवतो आणि त्यानंतरच्या पारंपरिक व उत्तर-पारंपरिक पातळीच्या दिशेने होणाऱ्या बोधात्मक व सामाजिक प्रगतीचे अधिष्ठान ठरतो.

ब. पारंपरिक पातळी (Conventional Level)

कोहलबर्गच्या नैतिक विकास उपपत्तीमध्ये पारंपरिक पातळी हा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो. या पातळीत व्यक्तीची नैतिकता ही समाजातील प्रस्थापित नियम, मूल्ये, कायदे आणि सामाजिक अपेक्षा यावर आधारित असते. साधारणपणे हा स्तर (साधारणपणे वय 8 ते 13 वर्षे) किशोरावस्था पासून प्रौढावस्था पर्यंत दिसून येतो. व्यक्ती या टप्प्यावर स्वतःच्या नैतिक निर्णयांचा आधार समाजमान्य मूल्ये आणि इतर लोकांची अपेक्षा यांना देते. म्हणजेच, नैतिकता ही केवळ शिक्षा-बक्षिसे (pre-conventional level) यावर आधारित राहत नाही, तर सामाजिक सुव्यवस्था टिकवण्यावर भर देते.

पायरी 3: चांगला मुलगा / चांगली मुलगी दृष्टीकोन (Good Interpersonal Relationships)

या पायरीवर व्यक्तीची नैतिकता मुख्यतः सामाजिक संबंध आणि इतर लोकांच्या नजरेत "चांगला" किंवा "योग्य" दिसण्यावर आधारित असते (Kohlberg & Hersh, 1977). उदाहरणार्थ, मुलगा आपल्या आई-वडीलांचे ऐकतो कारण त्यामुळे तो "चांगला मुलगा" ठरतो; विद्यार्थिनी शिक्षकांच्या अपेक्षा पूर्ण करते कारण त्यामुळे ती "चांगली मुलगी" म्हणून ओळखली जाते. या स्तरात नैतिकतेचा पाया हा परस्पर सहकार्य, इतरांना आनंद देणे, त्यांची मान्यता मिळवणे यावर असतो. सामाजिक भूमिका योग्य रीतीने निभावणे आणि चांगली प्रतिमा राखणे हेच नैतिकतेचे प्रमुख निकष ठरतात.

या पायरीचे महत्त्व असे की, व्यक्ती इतरांशी परानुभूती (empathy) दाखवते, त्यांच्या अपेक्षा समजून घेते आणि परस्पर जुळवून घेण्याच्या प्रक्रियेत सहभागी होते (Rest, 1986). मात्र, ही नैतिकता अनेकदा बाह्य मान्यतेवर अवलंबून राहते आणि वैयक्तिक तत्त्वांवर आधारित नसते.

पायरी 4: कायदा व सुव्यवस्था दृष्टीकोन (Maintaining Social Order)

या पायरीवर व्यक्तीची नैतिकता ही वैयक्तिक संबंधांच्या मर्यादेहून पुढे जाऊन संपूर्ण समाजाच्या नियम व कायद्यांचे पालन करण्यावर केंद्रित होते (Kohlberg, 1981). येथे मुख्य विचार असा असतो की "कायदा व नियम हे सर्वांच्या भल्यासाठी आहेत, त्यामुळे त्यांचे पालन करणे हेच नैतिक कर्तव्य आहे." उदाहरणार्थ, कर भरणे, वाहतूक नियमांचे पालन करणे, गुन्हा टाळणे हे केवळ वैयक्तिक फायद्यासाठी नव्हे तर सामाजिक सुव्यवस्था टिकवण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.

या पायरीमध्ये व्यक्ती मानते की कायदे व संस्था यांचा आदर केल्यानेच समाजात स्थैर्य राहते. त्यामुळे "कर्तव्य" आणि "जबाबदारी" यांचा विचार ठळकपणे दिसतो (Power, Higgins, & Kohlberg, 1989). मात्र, यातील मर्यादा अशी की व्यक्ती अनेकदा अन्यायकारक कायद्यांचा विरोध करत नाही, कारण सुव्यवस्था टिकवणे हेच सर्वोच्च मूल्य मानले जाते.

पारंपरिक पातळी हा मानवी नैतिक विकासातील असा टप्पा आहे जिथे व्यक्ती नैतिक निर्णय घेताना समाजाच्या मूल्यांना, नियमांना आणि कायद्यांना प्राधान्य देते. पायरी 3 मध्ये मान्यता मिळवणे व सामाजिक संबंध टिकवणे महत्त्वाचे असते, तर पायरी 4 मध्ये नियम व कायद्यांचे पालन करून संपूर्ण सामाजिक सुव्यवस्था टिकवण्यावर भर दिला जातो. या स्तरामुळे व्यक्ती "स्वकेंद्रित नैतिकता" पासून पुढे जाऊन "सामाजिक नैतिकता" या पातळीवर पोहोचते.

क. पारंपरिक-पश्चात पातळी (Post-Conventional Level)

कोहलबर्गच्या नैतिक विकास उपपत्तीतील तिसरी आणि सर्वात प्रगत पातळी म्हणजे पारंपरिक-पश्चात पातळी. या पातळीवर पोहोचलेली व्यक्ती केवळ सामाजिक नियम, कायदे किंवा बाह्य दडपण यांवर आधारित नैतिक निर्णय घेत नाही, तर ती सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वे, मानवी हक्क, आणि न्याय या मूल्यांवर आधारित निर्णय घेते. या स्तरावरील नैतिकता ही अंतर्गत तत्त्वनिष्ठ असते, म्हणजेच व्यक्तीला काय "योग्य" आहे हे तिच्या अंतरात्म्याने सांगते आणि हे "योग्य" नेहमीच सर्वसाधारण मानवी कल्याणाशी निगडित असते. कोहलबर्ग यांच्या मते, फारच कमी लोक या पातळीवर पोहोचतात, कारण यासाठी बोधात्मक परिपक्वता, सामाजिक जाणीव आणि अंतःकरणातील स्वायत्तता आवश्यक असते (Kohlberg, 1981).

पायरी 5: सामाजिक करार दृष्टीकोन (Social Contract and Individual Rights)

या पायरीवर व्यक्ती समजते की कायदे आणि नियम महत्त्वाचे आहेत, कारण ते समाजात सुव्यवस्था आणि सुरक्षितता राखतात, पण ते अपरिवर्तनीय नसतात. कायद्यांचा उद्देश मानवी कल्याण साधणे हा आहे; जर कायदा अन्यायकारक ठरला तर त्यात बदल करणे आवश्यक आहे. त्यामुळे या स्तरावरील व्यक्ती "अंधपणे कायदा पाळणे" याऐवजी "कायद्याच्या पाठीमागील न्याय्य उद्देश" ओळखते.

उदा., जर एखादा कायदा विशिष्ट गटावर भेदभाव करीत असेल, तर सामाजिक कराराच्या दृष्टीने व्यक्ती त्या कायद्याला प्रश्न करते आणि त्यात बदल व्हावा अशी मागणी करते. यामध्ये व्यक्तीगत स्वातंत्र्य, मानवी अधिकार, सामाजिक न्याय आणि लोकशाही मूल्यांना प्राधान्य दिले जाते. म्हणजेच नैतिकतेचा पाया हा "समाजासाठी सर्वोत्तम काय आहे" या विचारावर आधारित असतो, पण त्याचबरोबर व्यक्तीगत अधिकारांचे रक्षणही महत्त्वाची बाब ठरते (Rest, 1994).

पायरी 6: सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वे (Universal Ethical Principles)

ही पायरी कोहलबर्गच्या नैतिक विकास सिद्धांतातील सर्वात उच्च पायरी मानली जाते. येथे व्यक्तीचे नैतिक निर्णय सार्वत्रिक आणि कालातीत तत्त्वांवर आधारलेले असतात, जसे की न्याय, समानता, मानवी हक्क, स्वातंत्र्य, सत्य, आणि मानवी प्रतिष्ठा.

या टप्प्यातील व्यक्तीचे वर्तन समाजाच्या नियमांवर किंवा कायद्यांवर अवलंबून नसते, तर तिच्या अंतरात्म्याने (Conscience) ठरवलेल्या सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वांवर आधारित असते. जर समाजातील कायदे या तत्त्वांशी विसंगत असतील, तर व्यक्ती तत्त्वांनुसार वागते, जरी त्यामुळे तिला सामाजिक विरोध, शिक्षा किंवा नुकसान सहन करावे लागले तरी. उदा., महात्मा गांधींचे सत्याग्रह आंदोलन किंवा मार्टिन ल्यूथर किंग ज्युनियर यांचे नागरी हक्क आंदोलन हे अशा सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वांवर आधारलेले मानता येतात (Colby & Kohlberg, 1987).

या स्तरावर व्यक्तीला "नैतिक धैर्य" प्राप्त होते – म्हणजे अन्यायकारक कायदे, प्रथा किंवा रुढींना आव्हान देऊन मानवी हक्क आणि सार्वत्रिक सत्याची बाजू घेण्याचे धैर्य. कोहलबर्ग यांच्या मते, फार कमी व्यक्ती ही पातळी गाठतात, पण समाजाच्या प्रगतीसाठी अशा व्यक्तींची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते.

पारंपरिक-पश्चात पातळी ही नैतिकतेच्या विकासाचा सर्वोच्च टप्पा आहे. यात व्यक्ती सामाजिक करार व सार्वत्रिक तत्त्वे यांच्या आधारे निर्णय घेते. या पातळीवरील विचारसरणी लोकशाही, मानवी हक्क, सामाजिक न्याय आणि शांततेच्या तत्त्वांना बळकट करते. जरी सर्व लोक या टप्प्यावर पोहोचत नाहीत, तरी या पातळीवर असलेल्या व्यक्ती समाजात परिवर्तनाचे वाहक ठरतात.

नैतिक विकास उपपत्तीचे महत्त्व

1. शैक्षणिक मानसशास्त्रात उपयोग

कोहलबर्ग यांच्या नैतिक विकास उपपत्तीचा सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण उपयोग शैक्षणिक मानसशास्त्रात दिसून येतो. मुलांची नैतिक जाणीव केवळ नियम पाळण्यावर मर्यादित नसून ती हळूहळू सामाजिक संबंध, कायदे, आणि सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वे समजण्याकडे प्रगती करते. शिक्षकांसाठी हे समजणे आवश्यक आहे की विद्यार्थी कोणत्या नैतिक पातळीवर आहेत, जेणेकरून ते त्यानुसार योग्य अध्यापन, चर्चा आणि मूल्यनिष्ठ वातावरण निर्माण करू शकतील (Power, Higgins & Kohlberg, 1989). उदाहरणार्थ, लहान मुलांना "शिक्षा टाळण्यासाठी नियम पाळणे" हा दृष्टिकोन असतो, तर किशोरवयीन मुलांना "समाजातील चांगला सदस्य होणे" हा दृष्टीकोन महत्त्वाचा वाटतो. अशा टप्प्यांची जाण ठेवून शिक्षक विद्यार्थ्यांना उच्च स्तरावरील नैतिक विचारांकडे नेऊ शकतात.

2. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोन

कोहलबर्गची उपपत्ती केवळ मानसशास्त्रीय नसून समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातूनही महत्त्वपूर्ण आहे. समाजातील कायदे, न्यायव्यवस्था आणि सामाजिक मूल्यांची निर्मिती ही नैतिक विकासाच्या विविध पातळ्यांवर आधारित असते. समाजाच्या प्रगतीसाठी केवळ "शिक्षा-पुरस्कार" यांवर आधारित वर्तन पुरेसे नसते, तर मानवी हक्क, न्याय आणि सामाजिक करार या उच्च मूल्यांचा स्वीकार आवश्यक असतो (Colby & Kohlberg, 1987). उदाहरणार्थ, लोकशाही व्यवस्थेत कायदे केवळ भीती निर्माण करण्यासाठी नसतात, तर नागरिकांच्या कल्याणासाठी बदलवले जाऊ शकतात, ही विचारसरणी उपपत्तीतील पाचव्या पातळीशी (Social Contract Orientation) सुसंगत आहे. यामुळे कोहलबर्ग यांची मांडणी सामाजिक परिवर्तन आणि न्यायव्यवस्था समजून घेण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरते.

3. नैतिक शिक्षण कार्यक्रम

शालेय अभ्यासक्रमामध्ये नैतिक शिक्षण व चारित्र्य शिक्षण कार्यक्रम रचताना कोहलबर्ग यांच्या उपपत्तीचा मोठा उपयोग होतो. नैतिकता ही केवळ "बरोबर–चूक" शिकवण्याची बाब नसून विद्यार्थ्यांना नैतिक दुविधांचा विचार करायला लावणे, चर्चेत सहभागी करून घेणे, आणि स्वायत्त निर्णयक्षमता विकसित करणे हा या उपपत्तीचा केंद्रबिंदू आहे (Rest, Narvaez, Bebeau, & Thoma, 1999). त्यामुळे आज जगभरातील अनेक शैक्षणिक संस्था विद्यार्थ्यांमध्ये "मूल्यनिष्ठ नागरिकत्व" (Moral Citizenship) विकसित करण्यासाठी कोहलबर्गच्या नैतिक दुविधा-आधारित पद्धतींचा वापर करतात.

4. विकासात्मक दृष्टिकोन

कोहलबर्ग यांच्या उपपत्तीने एक महत्त्वपूर्ण मुद्दा स्पष्ट केला की नैतिकता ही केवळ शिकवलेली गोष्ट नाही, तर ती बोधात्मक विकासाशी (Cognitive Development) निगडित असलेली एक प्रक्रिया आहे. पियाजेच्या संकल्पनांवर आधारित राहून कोहलबर्ग यांनी दाखवले की मुलांचा विचार जसजसा जटिल होत जातो तसतसे त्यांची नैतिक समजूतसुद्धा अधिक परिपक्व होते (Kohlberg, 1981). त्यामुळे नैतिकता ही सामाजिक नियमांची यांत्रिक पुनरावृत्ती नसून ती व्यक्तीच्या बौद्धिक व सामाजिक परिपक्वतेचे निदर्शक आहे.

नैतिक विकास उपपत्तीवरील टीका

1. सर्व व्यक्ती सहा पातळ्यांपर्यंत पोहोचतातच असे नाही

कोहलबर्ग यांच्या मते नैतिक विकासाची सर्वोच्च पातळी म्हणजे सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वे (Universal Ethical Principles). परंतु अनेक संशोधकांनी निदर्शनास आणून दिले की सर्व व्यक्ती या पातळीपर्यंत पोहोचत नाहीत. बहुतांश लोक "कायदा व सुव्यवस्था" (Stage 4) किंवा "सामाजिक करार" (Stage 5) या पातळ्यांवरच थांबतात (Rest, 1986). त्यामुळे उपपत्ती "आदर्शवादी" असल्याचा आरोप केला गेला आहे.

2. संस्कृती, परंपरा व लिंगभेद याचा पुरेसा विचार नाही

कोहलबर्ग यांनी मुख्यतः पाश्चात्त्य समाजातील मुलांवर संशोधन केले. त्यामुळे त्यांच्या टप्प्यांची सर्व संस्कृतींमध्ये सार्वत्रिकता संशयास्पद मानली जाते. काही संस्कृतींमध्ये समाज आणि परंपरा यांना अधिक महत्त्व असल्यामुळे व्यक्तींचा नैतिक विकास वेगळ्या प्रकारे घडतो (Shweder et al., 1987). त्याशिवाय, कॅरोल गिलिगन (Gilligan, 1982) यांनी नमूद केले की स्त्रियांच्या नैतिक विचारसरणीत "काळजी (Care)" आणि नातेसंबंध जपण्याचा दृष्टिकोन प्रबळ असतो, जो कोहलबर्गच्या न्यायाधारित पातळ्यांमध्ये योग्यरीत्या परावर्तित होत नाही.

3. नैतिक विचार व नैतिक वर्तन यातील अंतर

एक महत्त्वाची टीका म्हणजे नैतिक विचार (Moral Reasoning) आणि नैतिक वर्तन (Moral Behavior) यात तफावत असते. एखादी व्यक्ती सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वांचा पुरस्कार करू शकते, पण प्रत्यक्ष वर्तनात त्या तत्त्वांशी विसंगत कृती करू शकते (Blasi, 1980). उदाहरणार्थ, भ्रष्टाचार चुकीचा आहे असे मान्य करूनही व्यक्ती प्रत्यक्ष जीवनात त्यात गुंतलेली असू शकते. त्यामुळे उपपत्ती नैतिक विचारांची वाढ समजावते, पण प्रत्यक्ष वर्तनाचे स्पष्टीकरण मर्यादित देते.

लॉरेन्स कोहलबर्ग यांच्या नैतिक विकास उपपत्तीने नैतिक विचारांच्या विकासाचा एक महत्त्वपूर्ण व सर्वसमावेशक आराखडा दिला आहे. शैक्षणिक, समाजशास्त्रीय आणि नैतिक शिक्षणाच्या क्षेत्रात तिचा मोठा उपयोग झाला असला तरी तिच्या सार्वत्रिकतेवर आणि व्यावहारिकतेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित झाले आहेत. तरीदेखील, नैतिक विकास हा बोधात्मक परिपक्वतेशी संबंधित आहे हे या उपपत्तीने अधोरेखित केले आणि यामुळे ती आधुनिक मानसशास्त्रीय व शैक्षणिक अभ्यासातील एक आधारभूत सिद्धांत ठरली आहे.

समारोप:

लॉरेन्स कोहलबर्गची नैतिक विकास उपपत्ती मानवी नैतिकतेच्या विकासाचा सुसूत्र व सविस्तर आराखडा देते. जरी या उपपत्तीवर काही टीका झाल्या असल्या तरी नैतिक शिक्षण, मानसशास्त्रीय संशोधन आणि सामाजिक विकास यांसाठी ती आजही मूलभूत मानली जाते. "नैतिकता" ही स्थिर नसून ती टप्प्याटप्प्याने विकसित होणारी प्रक्रिया आहे हे कोहलबर्ग यांनी अधोरेखित केले.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Blasi, A. (1980). Bridging moral cognition and moral action: A critical review of the literature. Psychological Bulletin, 88(1), 1–45.

Colby, A., & Kohlberg, L. (1987). The Measurement of Moral Judgment (Vols. 1-2). Cambridge University Press.

Gibbs, J. C. (2013). Moral development and reality: Beyond the theories of Kohlberg, Hoffman, and Haidt (3rd ed.). Oxford University Press.

Gilligan, C. (1982). In a Different Voice: Psychological Theory and Women’s Development. Harvard University Press.

Kohlberg, L. (1958). The development of modes of thinking and choices in years 10 to 16 (Doctoral dissertation, University of Chicago).

Kohlberg, L. (1981). Essays on moral development, Vol. I: The philosophy of moral development. Harper & Row.

Kohlberg, L. (1981). The philosophy of moral development: Moral stages and the idea of justice. Harper & Row.

Kohlberg, L. (1984). The psychology of moral development: The nature and validity of moral stages. Harper & Row.

Kohlberg, L., & Hersh, R. H. (1977). Moral development: A review of the theory. Theory into Practice, 16(2), 53–59.

Piaget, J. (1965). The moral judgment of the child (M. Gabain, Trans.). Free Press. (Original work published 1932).

Power, C., Higgins, A., & Kohlberg, L. (1989). Lawrence Kohlberg's Approach to Moral Education. Columbia University Press.

Rest, J. (1986). Moral Development: Advances in Research and Theory. Praeger.

Rest, J. (1994). Background: Theory and Research. In J. Rest & D. Narvaez (Eds.), Moral Development in the Professions: Psychology and Applied Ethics (pp. 1–26). Lawrence Erlbaum Associates.

Rest, J., Narvaez, D., Bebeau, M., & Thoma, S. (1999). Postconventional Moral Thinking: A Neo-Kohlbergian Approach. Lawrence Erlbaum Associates.

Santrock, J. W. (2018). Children (14th ed.). McGraw-Hill Education.

Shweder, R. A., Mahapatra, M., & Miller, J. (1987). Culture and moral development. In J. Kagan & S. Lamb (Eds.), The Emergence of Morality in Young Children (pp. 1–83). University of Chicago Press.