जेम्स-लँग सिद्धांत |James-Lange Theory

 

जेम्स-लँग सिद्धांत (James-Lange Theory)

भावनांचा अभ्यास मानसशास्त्रातील एक अत्यंत महत्त्वाचा व गुंतागुंतीचा विषय आहे. भावनांचा उगम, त्यांची अभिव्यक्ती आणि शारीरिक तसेच मानसिक घटकांशी असलेले त्यांचे नाते या सर्वांचा सखोल अभ्यास १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात सुरू झाला. ह्याच काळात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ विल्यम जेम्स (William James, 1842–1910) आणि डॅनिश शरीरशास्त्रज्ञ कार्ल लँग (Carl Lange, 1834–1900) यांनी जवळजवळ एकाच वेळी, स्वतंत्रपणे, भावनांचा एक महत्त्वपूर्ण सिद्धांत मांडला, जो पुढे जेम्स-लँग सिद्धांत (James-Lange Theory of Emotion) या नावाने ओळखला जाऊ लागला.

सिद्धांताची मांडणी (James-Lange Theory of Emotion)

जेम्स-लँग सिद्धांत हा भावनांच्या मानसशास्त्रीय अभ्यासातील एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन मानला जातो. या सिद्धांताचा मुख्य गाभा असा आहे की भावना या शारीरिक बदलांनंतर निर्माण होतात, आधी नाही (James, 1884; Lange, 1885). म्हणजेच, भावनिक अनुभव हा थेट बाह्य घटनेमुळे न होता, त्या घटनेने शरीरात निर्माण केलेल्या जैविक प्रतिसादांच्या जाणिवेमुळे निर्माण होतो.

पारंपरिक दृष्टिकोनानुसार, जेव्हा एखादी व्यक्ती भावनिक परिस्थितीला सामोरे जाते, तेव्हा प्रथम भावना निर्माण होतात आणि त्यानंतर शारीरिक बदल दिसून येतात. उदाहरणार्थ, “मला भीती वाटली म्हणून माझे हृदय जोराने धडधडू लागले” असा समज असतो. मात्र, जेम्स-लँग सिद्धांत हा या क्रमाला पूर्णपणे उलट करतो. या सिद्धांतानुसार, प्रथम बाह्य उद्दीपक मिळते, नंतर शरीर आपोआप जैविक बदल घडवून आणते, आणि शेवटी ह्याच बदलांची जाणीव झाल्यावर व्यक्तीला भावना अनुभवास येतात (Ellsworth, 1994).

या सिद्धांताची मूलभूत प्रक्रिया तीन टप्प्यांत समजता येते:

• बाह्य उद्दीपक (Stimulus): व्यक्तीला एखादी भावनिक परिस्थिती किंवा उत्तेजन मिळते.
• शारीरिक प्रतिसाद (Physiological Arousal): त्या उद्दीपनामुळे शरीरात स्वयंचलितपणे जैविक बदल होतात—जसे की हृदयाचे ठोके वाढणे, श्वसनाचा वेग वाढणे, स्नायू ताणले जाणे, घाम येणे.
• जाणीव व भावना (Perception & Emotion): हे बदल मेंदू ओळखतो व त्यांची जाणीव झाल्यावर आपण विशिष्ट भावना अनुभवतो.

उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती जंगलातून चालत असताना अचानक समोर वाघ येतो. वाघ दिसल्याबरोबर लगेच तिच्या शरीरात शारीरिक बदल सुरू होतात जसे हृदयाची गती वाढते, श्वासोच्छ्वास जलद होतो, स्नायूंमध्ये ताण येतो. या शारीरिक बदलांची जाणीव झाल्यावर त्या व्यक्तीला भीती वाटते. म्हणजेच, भीती ही वाघ पाहिल्यामुळे थेट निर्माण न होता, वाघामुळे शरीरात घडलेल्या बदलांची जाणीव झाल्यामुळे निर्माण होते (James, 1884).

विल्यम जेम्स यांनी याबाबत स्पष्टपणे लिहिले होते: “We feel sorry because we cry, angry because we strike, afraid because we tremble” (James, 1884, p. 190). यावरून त्यांची मांडणी ठळकपणे स्पष्ट होते की भावना या शरीराच्या प्रतिक्रियांनंतर येतात, त्या आधी नाहीत. कार्ल लँग यांनी याला अधिक शारीरिक स्वरूप देत रक्ताभिसरणातील बदल आणि स्नायू प्रणालीतील प्रतिसाद यावर भर दिला (Lange, 1885).

याप्रमाणे, जेम्स-लँग सिद्धांताने भावनांच्या अभ्यासातील मूलभूत दृष्टिकोन बदलून टाकला. तो फक्त मानसशास्त्रीय पातळीवर न राहता जैविक आणि शारीरिक घटकांच्या परस्परसंवादातून भावना समजून घेण्याचा पहिला ठोस प्रयत्न होता.

जेम्स आणि लँग यांचे योगदान

भावनांचा अभ्यास मानसशास्त्राच्या इतिहासात दीर्घ काळ तत्त्वज्ञानिक चौकटीतच झाला होता. परंतु 19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात भावनांचा शास्त्रीय आणि अनुभवाधारित (empirical) अभ्यास सुरू झाला. ह्याच काळात विल्यम जेम्स आणि कार्ल लँग यांनी जवळपास एकाच काळात, स्वतंत्रपणे, भावनांचा उगम व त्यांची कार्यप्रणाली समजावून सांगणारा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या स्वतंत्र योगदानामुळे उदयास आलेला हा सिद्धांत आज James-Lange Theory of Emotion म्हणून ओळखला जातो.

1. विल्यम जेम्स यांचे योगदान

अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ आणि तत्त्वज्ञ विल्यम जेम्स यांनी 1884 मध्ये Mind या प्रतिष्ठित नियतकालिकात “What is an Emotion?” हा लेख प्रसिद्ध केला. या लेखात त्यांनी भावनांविषयीच्या प्रचलित संकल्पनांना आव्हान दिले. त्या काळात बहुतेक विद्वान असे मानत होते की;

एखादे उद्दीपक (stimulus) प्राप्त झाल्यावर, प्रथम मानसिक भावना उत्पन्न होते, आणि त्यानंतर शरीरात शारीरिक बदल (जसे की हृदयाची गती वाढणे, स्नायू ताणले जाणे) घडतात.

 जेम्स यांनी ही पारंपरिक संकल्पना उलटी केली. त्यांच्या मते उद्दीपकानंतर प्रथम शरीरात शारीरिक बदल घडतात आणि त्या बदलांची जाणीव (perception) म्हणजेच आपल्याला जाणवणारी भावना होय. उदाहरणार्थ, “आपण रडतो म्हणून आपल्याला दुःख वाटते; आपण थरथरतो म्हणून आपल्याला भीती वाटते” (James, 1884). ही संकल्पना मानसशास्त्रातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरली कारण तिने भावनांचा अभ्यास मानसिक अवस्थेपेक्षा शारीरिक प्रतिसादाशी जोडून पाहण्याची नवीन दृष्टी दिली.

2. कार्ल लँग यांचे योगदान

डॅनिश शरीरशास्त्रज्ञ कार्ल जॉर्ज लँग यांनी जवळजवळ त्याच काळात भावनांचा अभ्यास शरीरातील बदलांच्या आधारे मांडण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी आपल्या लेखनात विशेषतः रक्ताभिसरण प्रणालीतील बदल आणि रक्तवाहिन्यांच्या हालचाली या घटकांना भावनांच्या अनुभवाशी जोडले. लँग यांच्या मते, भावनिक उद्दीपक आल्यावर शरीरातील रक्तवाहिन्या व रक्ताभिसरणातील हालचाली हे प्राथमिक बदल असतात आणि त्यांची जाणीव म्हणजे भावनिक अनुभव होय (Lange, 1885/1912).

लँग यांनी मानसशास्त्रापेक्षा वैद्यकशास्त्र व शरीरशास्त्राच्या संदर्भातून भावना समजावल्या. त्यांच्या दृष्टीने भावनिक अनुभव हा प्रामुख्याने शारीरिक जैविक प्रक्रियांवर आधारित असतो, ज्यामध्ये मेंदूतील विचारांपेक्षा शरीरातील अभिक्रियांना जास्त महत्त्व आहे.

3. संयुक्त महत्त्व व सिद्धांताचा विकास

जरी जेम्स आणि लँग यांनी स्वतंत्रपणे आपापले विचार मांडले, तरी त्यांच्यातील साम्य लक्षात घेऊन पुढे या सिद्धांताला एकत्रितपणे “James-Lange Theory of Emotion” असे नाव देण्यात आले. ह्या सिद्धांताने भावनांच्या अभ्यासात तीन महत्त्वपूर्ण टप्पे घडवले:

• भावना ही फक्त मानसिक अवस्था नसून ती शारीरिक प्रक्रियेशी अभिन्नरीत्या जोडलेली आहे, हे अधोरेखित केले.
• भावनेच्या अभ्यासात वैज्ञानिक पद्धतीचा वापर करण्याचा मार्ग दाखवला.
• पुढे कॅनन-बार्ड सिद्धांत, शॅक्टर-सिंगरचे द्वि-घटक सिद्धांत, आणि आधुनिक न्यूरोसायन्समधील संशोधनाला पाया घातला.

या कारणास्तव जेम्स आणि लँग यांच्या कल्पना मिळून निर्माण झालेला सिद्धांत हा भावनांचा पहिला वैज्ञानिक सिद्धांत म्हणून मान्यता पावला.

जेम्स-लँग भावना सिद्धांताची वैशिष्टे

1. शारीरिक प्रतिसादाला (Bodily Response) महत्त्व

जेम्स-लँग सिद्धांताचे पहिले वैशिष्ट्य म्हणजे भावनांचा पाया हा शारीरिक बदलांमध्ये आहे. पारंपरिक मानसशास्त्रीय दृष्टिकोन भावनांना केवळ मानसिक अनुभव मानत होता. परंतु जेम्स-लँग यांनी हे मत बदलून दाखवले. त्यांच्या मते, भावना या फक्त मानसिक अनुभव नसून त्या शरीरातील शारीरिक अभिक्रियांची (Physiological Arousal) जाणिव आहेत. उदाहरणार्थ, भीतीच्या परिस्थितीत हृदयाचा ठोका वाढणे, स्नायू ताठर होणे, घाम येणे हे बदल प्रथम घडतात, आणि त्यानंतर आपण “मला भीती वाटते” असे अनुभवतो (James, 1884). या दृष्टिकोनातून भावना या जैविक प्रक्रियांशी निकट संबंधीत ठरतात. पुढील काळात या सिद्धांतामुळे सायकोफिजियोलॉजी (Psychophysiology) व न्यूरोसायन्स या शाखांचा विकास झाला, कारण भावनिक अनुभवांना शरीराच्या प्रतिक्रियांपासून वेगळे करता येत नाही, हे स्पष्ट झाले (Prinz, 2004).

2. क्रमाचा उलट दृष्टिकोन (Reversal of Traditional Sequence)

जेम्स-लँग सिद्धांताचे दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांनी भावनिक प्रक्रियेचा क्रम पूर्णपणे उलटा करून दाखवला. पारंपरिक दृष्टिकोनानुसार, “प्रथम भावना निर्माण होते, त्यानंतर शारीरिक प्रतिक्रिया दिसून येते”. उदा. आपण घाबरतो म्हणून थरथरतो. परंतु जेम्स-लँग यांचे मत होते की हे उलटे आहे: “आपण थरथरतो म्हणून आपल्याला भीती वाटते” (Lange, 1885/1922). म्हणजेच, बाह्य उद्दीपकानंतर प्रथम शरीर प्रतिक्रिया देते (autonomic changes, muscular reactions), आणि मग त्या प्रतिक्रियांचा मेंदू अनुभव घेतो, ज्यातून भावना जन्माला येते. या उलट्या दृष्टिकोनामुळे भावनाशास्त्रात मोठी बौद्धिक क्रांती झाली. पुढे कॅनन-बार्ड (1927) व शॅक्टर-सिंगर (1962) यांनी या मांडणीला विरोध व सुधारणा सुचवल्या, तरीही “क्रम उलटवून पाहणे” ही या सिद्धांताची एक प्रमुख व ऐतिहासिक देणगी ठरली.

3. भावनांचे वेगळेपण शारीरिक बदलांवर अवलंबून

या सिद्धांताचे तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे प्रत्येक भावनेचे वेगळेपण हे शरीरातील विशिष्ट शारीरिक बदलांवर अवलंबून असते. जेम्स यांच्या मते, जर सर्व भावनांसाठी शरीरात सारखेच बदल होत असते, तर भावना वेगवेगळ्या ओळखता आल्या नसत्या. उदाहरणार्थ, राग आल्यावर शरीरात स्नायू ताठर होतात, चेहऱ्यावर ताण येतो, तर दुःखात अश्रू येतात, स्नायू सैल होतात; या भिन्न शारीरिक प्रतिक्रिया प्रत्येक भावनेला तिचा स्वतंत्र स्वरूप देतात. लँग यांनीही रक्ताभिसरणातील व रक्तवाहिन्यांतील बदल भावनांच्या वैशिष्ट्यांसाठी महत्त्वाचे मानले. या दृष्टिकोनातून, भावना ही शारीरिक नमुन्यांची (bodily patterns) ओळख आहे असे म्हणता येते. जरी पुढे संशोधकांनी दाखवून दिले की अनेक भावनांचे शारीरिक बदल एकसारखे असू शकतात (Cannon, 1927), तरी जेम्स-लँग सिद्धांताने या चर्चेला गती दिली आणि “भावना ओळखण्याचे जैविक आधार” या संकल्पनेची पायाभरणी केली.

जेम्स-लँग सिद्धांत : टीका व मर्यादा

जेम्स-लँग सिद्धांत भावनांचा अभ्यास करण्याच्या इतिहासातील एक क्रांतिकारी पायरी मानला जातो. तथापि, या सिद्धांताला मानसशास्त्र व न्यूरोसायन्स क्षेत्रात अनेक आक्षेप घेण्यात आले आणि त्याच्या काही मूलभूत गृहितकांवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले गेले. या आक्षेपांचा तपशीलवार विचार केला तर पुढील मुद्दे प्रकर्षाने दिसून येतात.

1. शारीरिक बदलांची समानता (Physiological Similarity)

जेम्स-लँग सिद्धांतानुसार प्रत्येक भावनेसाठी शरीरात वेगळा जैविक/शारीरिक प्रतिसाद असतो. पण संशोधनातून असे दिसून आले की भिन्न भावनांमध्ये समान शारीरिक बदल घडतात. उदाहरणार्थ, भीती, राग किंवा तीव्र उत्साह या सर्व भावनांमध्ये हृदयाची गती वाढते, श्वसन वेगवान होते, घाम येतो, स्नायू ताणले जातात (Cannon, 1927). म्हणजेच, जर शारीरिक बदल एकसारखे असतील तर व्यक्तीला नेमकी कोणती भावना अनुभवत आहे हे शरीराच्या प्रतिसादावरून ओळखणे अवघड होते. हा मुद्दा जेम्स-लँग सिद्धांतासाठी एक मोठे आव्हान ठरला.

2. भावना विना-शारीरिक बदल (Emotion without Physiological Change)

काही परिस्थितींमध्ये व्यक्तीला स्पष्ट शारीरिक बदल न दिसताही ती भावनिक अनुभव घेत असते. उदाहरणार्थ, शांतपणे बसलेल्या स्थितीत एखाद्या दु:खद आठवणीमुळे व्यक्ती दुःखी होऊ शकते, परंतु त्यावेळी मोठे शारीरिक बदल घडत नाहीत. तसेच, काही रुग्णांना मज्जासंस्थेचे किंवा पाठीच्या कण्याचे दुखापतीनंतर शारीरिक प्रतिसाद निर्माण होण्यात मर्यादा येतात, पण तरीही ते भावनांचा अनुभव घेऊ शकतात (Hohmann, 1966). यावरून स्पष्ट होते की भावना अनुभवण्यासाठी शारीरिक प्रतिसाद आवश्यक नाही, जे जेम्स-लँग सिद्धांताच्या मूलभूत गृहितकाला विरोधात जाते.

3. अभ्यासातून विरोधी निष्कर्ष : कॅनन-बार्ड सिद्धांत (Cannon-Bard Theory)

वॉल्टर कॅनन आणि फिलिप बार्ड यांनी जेम्स-लँग सिद्धांताला सर्वाधिक ठोस आव्हान दिले. त्यांनी असा दावा केला की भावनिक अनुभव आणि शारीरिक प्रतिसाद हे एकाच वेळी (simultaneously) घडतात, पण स्वतंत्र प्रक्रियांमधून. कॅनन यांनी मांजरींवर केलेल्या प्रयोगांमधून दाखवून दिले की, मेंदूतील थॅलेमस या भागाला नुकसान झाल्यास भावनिक अभिव्यक्तीवर मोठा परिणाम होतो (Cannon, 1927; Bard, 1928). यावरून त्यांनी निष्कर्ष काढला की शारीरिक बदल हे भावनेचे कारण नसून, दोन्ही गोष्टी एकाच वेळी मेंदूतून नियंत्रित होतात. हा सिद्धांत पुढे Cannon-Bard Theory म्हणून ओळखला गेला आणि जेम्स-लँग सिद्धांताची मर्यादा अधिक स्पष्ट झाली.

जेम्स-लँग सिद्धांताचे महत्त्व

वरील टीकांनंतरही जेम्स-लँग सिद्धांताचे मानसशास्त्रातील योगदान नाकारता येत नाही. सर्वप्रथम, हा सिद्धांत भावनांचा अभ्यास मानसशास्त्र आणि जीवशास्त्र यांच्या संगमातून करण्याचा वैज्ञानिक प्रयत्न होता. यामुळे भावना केवळ मानसिक अवस्थांपुरत्या मर्यादित न राहता शारीरिक व जैविक प्रक्रियांशी निगडीत असल्याचे अधोरेखित झाले (James, 1884).

दुसरे म्हणजे, या सिद्धांतामुळे पुढील अनेक भावनाविषयक सिद्धांतांना प्रेरणा मिळाली. Cannon-Bard Theory ने जेम्स-लँगच्या मर्यादा भरून काढण्याचा प्रयत्न केला; Schachter-Singer Two-Factor Theory ने शारीरिक बदल आणि बोधात्मक व्याख्या या दोन्ही घटकांच्या परस्परसंबंधावर भर दिला (Schachter & Singer, 1962); तर आधुनिक न्यूरोसायन्सने भावनांचे नियंत्रण करणाऱ्या मेंदूतील विविध भागांवर (जसे की amygdala, hypothalamus, prefrontal cortex) सखोल संशोधन केले.

शेवटी, जेम्स-लँग सिद्धांत आज पूर्णपणे योग्य मानला जात नसला, तरी त्याने दिलेली “शारीरिक बदलांची जाणीव = भावना” ही कल्पना भावनाविज्ञानात एक नवीन दृष्टिकोन देणारी ठरली. त्यामुळे हा सिद्धांत मानसशास्त्राच्या इतिहासात एक मैलाचा दगड मानला जातो.

समारोप:

जेम्स-लँग सिद्धांत हा भावनांचा अभ्यास करणाऱ्या मानसशास्त्रातील एक ऐतिहासिक टप्पा मानला जातो. “भावना ही शरीरातील शारीरिक बदलांची जाणीव आहे” ही या सिद्धांताची मध्यवर्ती कल्पना आजही मानसशास्त्राच्या इतिहासात महत्त्वाची मानली जाते. जरी त्याला पुढे सुधारणा आणि पर्याय मिळाले, तरी तो भावनांच्या वैज्ञानिक अभ्यासासाठी मार्गदर्शक ठरला.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Bard, P. (1928). A diencephalic mechanism for the expression of rage with special reference to the sympathetic nervous system. American Journal of Physiology, 84(3), 490–515.

Cannon, W. B. (1927). The James-Lange Theory of Emotions: A Critical Examination and an Alternative Theory. The American Journal of Psychology, 39(1/4), 106–124.

Cornelius, R. R. (1996). The Science of Emotion: Research and Tradition in the Psychology of Emotions. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Ellsworth, P. C. (1994). William James and Emotion: Is a Century of Fame Worth a Century of Misunderstanding? Psychological Review, 101(2), 222–229.

Hohmann, G. W. (1966). Some effects of spinal cord lesions on experienced emotional feelings. Psychophysiology, 3(2), 143–156.

James, W. (1884). What is an Emotion? Mind, 9(34), 188–205.

James, W. (1890). The Principles of Psychology. New York: Henry Holt.

Lange, C. G. (1885/1912). Om Sindsbevægelser: Et psyko-fysiologisk Studie [The Emotions: A Psychophysiological Study]. Copenhagen: Jacob Lund. (Translated into English in 1922).

Lange, C. G. (1885/1922). The Emotions. (Translated by I. A. Haupt). Williams & Wilkins.

LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. New York: Simon & Schuster.

Prinz, J. (2004). Gut Reactions: A Perceptual Theory of Emotion. Oxford: Oxford University Press.

Schachter, S., & Singer, J. (1962). Cognitive, Social, and Physiological Determinants of Emotional State. Psychological Review, 69(5), 379–399.