अभिसंधान अध्ययन |Conditioning Learning

 

अभिसंधान अध्ययन (Conditioning Learning)

मानव व प्राणी यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेत अनुभव व पर्यावरणाशी केलेली परस्परसंवादाची पद्धत अत्यंत महत्त्वाची असते. मानसशास्त्रात शिकण्याच्या प्रक्रियेचा अभ्यास करताना संशोधकांनी अनेक पद्धतींचा शोध लावला, त्यात अभिसंधान अध्ययन ही प्रक्रिया विशेष महत्त्वाची आहे. या पद्धतीत एखाद्या नवीन उद्दीपकास (Stimulus) विशिष्ट प्रतिसादाशी (Response) जोडले जाते. या माध्यमातून वर्तनात अपेक्षित बदल घडवून आणता येतो.

अभिसंधान अध्ययनाची संकल्पना

अभिसंधान म्हणजे एखाद्या व्यक्ती किंवा प्राण्याला विशिष्ट परिस्थितीशी, उद्दीपकाशी किंवा घटनेशी सवयीने किंवा शिकण्याच्या प्रक्रियेतून बांधून ठेवणे. ही प्रक्रिया "उद्दीपक-प्रतिसाद संबंध" (Stimulus-Response Association) या तत्त्वावर आधारित आहे. म्हणजेच, पूर्वी असंबंधित असलेले उद्दीपक आणि प्रतिसाद यांच्यात संबंध निर्माण करून शिकणे.

अभिजात अभिसंधान (Classical Conditioning)

अभिजात अभिसंधान हा शिकण्याचा असा प्रकार आहे ज्यामध्ये एक तटस्थ उद्दीपक (Neutral Stimulus) सतत एका नैसर्गिक उद्दीपकाशी (Unconditioned Stimulus) जोडला जातो आणि शेवटी तो तटस्थ उद्दीपक स्वतःच प्रतिसाद निर्माण करू लागतो. या शिकण्याच्या प्रक्रियेला अभिजात अभिसंधान असे संबोधले जाते. ही पद्धत सर्वप्रथम इव्हान पावलॉव्ह (Ivan Pavlov) या रशियन शरीरक्रियाशास्त्रज्ञाने विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला शोधली (Pavlov, 1927).

1. पावलॉव्हचा प्रयोग

पावलॉव्ह हे मूळत: पचनसंस्थेवर संशोधन करणारे शरीरक्रियाशास्त्रज्ञ होते. कुत्र्यांवरील प्रयोग करताना त्यांना असे लक्षात घेतले की अन्न दिल्यानंतर कुत्र्याच्या तोंडाला लाळ स्रवते (ही नैसर्गिक जैविक प्रतिक्रिया आहे). मात्र, काही दिवसांनी अन्न आणणाऱ्या प्रयोगशाळेतील सहाय्यकाला पाहूनही कुत्र्यांच्या तोंडाला लाळ सुटू लागली. या निरीक्षणावरून त्यांनी उद्दीपक व प्रतिसाद यांच्यात नवीन संबंध निर्माण होऊ शकतो असा निष्कर्ष काढला. त्यानंतर त्यांनी घंटानाद (Neutral Stimulus) व अन्न (Unconditioned Stimulus) यांना जोडून अनेकदा प्रयोग केला. परिणामी, केवळ घंटानाद ऐकूनही कुत्रा लाळ देऊ लागला (Conditioned Response) (Pavlov, 1927; McLeod, 2018).

2. अभिजात अभिसंधानातील प्रमुख घटक

• Unconditioned Stimulus (UCS) – नैसर्गिक उद्दीपक, ज्यामुळे कोणतेही शिकणे न घडता आपोआप प्रतिसाद मिळतो. उदा. अन्न (जे लाळ स्रवण्यास कारणीभूत ठरते).
• Unconditioned Response (UCR) – नैसर्गिक उद्दीपकामुळे निर्माण होणारी नैसर्गिक प्रतिक्रिया. उदा. अन्नामुळे तोंडात आलेली लाळ.
• Conditioned Stimulus (CS) – सुरुवातीला तटस्थ असलेला उद्दीपक जो UCS शी जोडल्यामुळे प्रतिसाद निर्माण करू लागतो. उदा. घंटानाद.
• Conditioned Response (CR) – शिकलेला प्रतिसाद, जो CS मुळे निर्माण होतो. उदा. घंटानाद ऐकल्यावर आलेली लाळ.

3. प्रत्यक्ष जीवनातील उदाहरण

अभिजात अभिसंधान फक्त प्रयोगशाळेतच नव्हे तर दैनंदिन जीवनातही दिसून येतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या मुलाला इंजेक्शन घेताना खूप दुखले असेल (UCS – दुखणे, UCR – भीती/वेदना प्रतिक्रिया), तर काही दिवसांनी तोच मुलगा डॉक्टरांचा पांढरा कोट (CS) पाहूनही घाबरू शकतो (CR – भीतीची भावना). म्हणजेच, पांढरा कोट आणि भीती यांचा संबंध अभिसंधानाद्वारे शिकला जातो (Watson & Rayner, 1920).

4. अभिजात अभिसंधानाचे महत्त्व

अभिजात अभिसंधान ही प्रक्रिया मानवी वर्तन समजून घेण्यासाठी आणि वर्तन बदल घडवून आणण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे. या पद्धतीच्या आधारे भीती, आवड-निवड, भावनिक प्रतिक्रिया, तसेच जाहिरात क्षेत्रातील ग्राहकांचे आकर्षण या सगळ्या गोष्टींचा अभ्यास करता येतो. मानसोपचारामध्येही फोबिया किंवा नकारात्मक अभिसंधान कमी करण्यासाठी Systematic Desensitization सारख्या तंत्रांचा उपयोग केला जातो (Wolpe, 1958).

साधक अभिसंधान (Operant Conditioning)

साधक अभिसंधान ही शिकण्याची एक महत्त्वपूर्ण पद्धत आहे, जी अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ बी. एफ. स्किनर (B. F. Skinner, 1938) यांनी विकसित केली. ही प्रक्रिया मुख्यतः "उद्दीपक-प्रतिसाद" या सोप्या चौकटीपेक्षा पुढे जाऊन, वर्तनाच्या परिणामांवर आधारित आहे. म्हणजेच, एखाद्या वर्तनानंतर येणारा परिणाम (Consequence) हे त्या वर्तनाचे वारंवार पुनरावर्तन होणार की नाही हे ठरवतो (Skinner, 1953). जर परिणाम सकारात्मक असेल तर वर्तन पुन्हा घडते, आणि जर परिणाम नकारात्मक अथवा अप्रिय असेल तर ते वर्तन कमी होऊ लागते. साधक अभिसंधानातील मुख्य संकल्पना:

1. Positive Reinforcement (सकारात्मक प्रबलन): सकारात्मक प्रबलन म्हणजे एखाद्या योग्य वर्तनानंतर आनंददायी किंवा समाधानकारक उद्दीपक देऊन त्या वर्तनाला प्रोत्साहन देणे. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी वेळेवर गृहपाठ पूर्ण करतो आणि त्याबदल्यात शिक्षक त्याचे कौतुक करतात किंवा आईवडील बक्षीस देतात. अशा वेळी विद्यार्थी भविष्यातही गृहपाठ वेळेवर करण्याची शक्यता वाढते (Ormrod, 2016).

2. Negative Reinforcement (नकारात्मक प्रबलन): नकारात्मक प्रबलनात एखाद्या योग्य वर्तनानंतर त्रासदायक किंवा अप्रिय उद्दीपक दूर केले जाते. त्यामुळे व्यक्ती ते वर्तन पुन्हा करण्यास प्रवृत्त होते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी वेळेवर गृहपाठ करतो, त्यामुळे शिक्षक त्याला ओरडत नाहीत. येथे ओरडा हा त्रासदायक उद्दीपक आहे, जो योग्य वर्तनामुळे दूर झाला (Miltenberger, 2012).

3. Punishment (शिक्षा): शिक्षा म्हणजे अवांछित वर्तन कमी करण्यासाठी नकारात्मक परिणाम देणे. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी वर्गात गोंधळ घालत असेल, तर त्याला शिक्षा मिळते. त्यामुळे पुढील काळात गोंधळ घालण्याची शक्यता कमी होते. मात्र, स्किनरने शिक्षा ही तुलनेने कमी परिणामकारक मानली कारण ती भीती, आक्रमकता किंवा टाळाटाळ करण्याच्या वृत्तीला प्रोत्साहन देऊ शकते (Skinner, 1974).

4. Extinction (लोप प्रक्रिया): लोप म्हणजे एखाद्या वर्तनाला अपेक्षित बक्षीस मिळाले नाही तर त्या वर्तनाची तीव्रता हळूहळू कमी होत जाते. उदाहरणार्थ, जर विद्यार्थी प्रश्नांची उत्तरे दिल्यानंतरही शिक्षक त्याकडे दुर्लक्ष करू लागले, तर हळूहळू विद्यार्थी हात वर करणे किंवा उत्तर देणे कमी करेल (Chance, 2009).

शाळेच्या वातावरणात साधक अभिसंधान सहज दिसून येते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थी वेळेवर गृहपाठ करतो कारण शिक्षक त्याचे कौतुक करतात (Positive Reinforcement). जर गृहपाठ केला नाही तर शिक्षा मिळते (Punishment). तसेच, गृहपाठ वेळेवर केल्यास शिक्षक ओरडत नाहीत (Negative Reinforcement). परंतु जर शिक्षकांनी गृहपाठ तपासणे बंद केले तर विद्यार्थ्यांच्या गृहपाठ करण्याची सवय हळूहळू कमी होऊ शकते (Extinction).

साधक अभिसंधानाची पद्धत अध्ययन-अध्यापनात, वर्तन चिकित्सा, सवयी घडविणे, संस्थात्मक व्यवस्थापन तसेच पालकत्वाच्या पद्धतींमध्ये अत्यंत उपयुक्त मानली जाते. शिक्षक, पालक आणि थेरपिस्ट योग्य रीतीने प्रबलन व शिक्षा यांचा वापर करून व्यक्तीचे वर्तन बदलू शकतात (Lefrancois, 2019).

बोधनिक अभिसंधान (Cognitive Conditioning)

शिकण्याच्या प्रक्रियेत पारंपरिक दृष्टिकोन म्हणजे अभिजात अभिसंधान व साधक अभिसंधान  हे होते. या दोन्ही पद्धतींमध्ये शिकण्याचे केंद्रस्थान म्हणजे उद्दीपक आणि प्रतिसाद यांचा संबंध. मात्र, 20व्या शतकाच्या मध्यावर काही संशोधकांनी असे प्रतिपादन केले की, शिकणे केवळ बाह्य उद्दीपक-प्रतिसाद संबंधांपुरते मर्यादित नसून त्यामध्ये बोधनिक घटकांचाही मोठा वाटा आहे. म्हणजेच, शिकण्याच्या प्रक्रियेत संवेदन, स्मरण, अपेक्षा, निर्णयक्षमता यांसारख्या अंतर्गत मानसिक प्रक्रिया सक्रिय होतात (Neisser, 1967). या दृष्टिकोनावर आधारित शिकण्याच्या प्रक्रियेस बोधनिक अभिसंधान असे म्हटले जाते.

1. टोलमनचे बोधनिक दृष्टिकोन

एडवर्ड सी. टोलमन (1886–1959) हे या दृष्टिकोनाचे प्रमुख प्रवर्तक मानले जातात. टोलमन यांनी आपल्या प्रयोगांद्वारे असे दाखवून दिले की शिकणे हे फक्त वर्तनातील बदलांवर आधारित नसून त्यामागे प्राण्यांच्या व मानवांच्या मानसिक प्रतिमा व अंतर्गत बोधनिक प्रक्रिया कार्यरत असतात. यालाच त्यांनी "Cognitive Map" असे नाव दिले (Tolman, 1948).

टोलमन यांच्या प्रसिद्ध भूलभुलैया प्रयोगांमध्ये (Maze Experiments) त्यांनी उंदरांना अन्न मिळवण्यासाठी भूलभुलैयातून मार्ग शोधण्याचे काम दिले. सुरुवातीला उंदीर प्रयत्न-चुकांद्वारे (Trial and Error) मार्ग शोधत होते, परंतु कालांतराने त्यांनी योग्य मार्ग लक्षात ठेवून अधिक कार्यक्षमतेने भूलभुलैया पार केली. विशेष म्हणजे, जेव्हा काही काळानंतर बक्षीस (अन्न) दिले गेले, तेव्हा उंदीर आधी शिकलेल्या मार्गाचा थेट वापर करू लागले. या निरीक्षणावरून टोलमन यांनी प्रतिपादन केले की, शिकण्याची प्रक्रिया केवळ बक्षीस किंवा शिक्षा यावर आधारित नसून त्यात उंदरांनी परिस्थितीचे मानसिक प्रतिरूप (Cognitive Map) तयार केले होते, ज्याचा उपयोग त्यांनी योग्य निर्णय घेण्यासाठी केला (Tolman & Honzik, 1930).

2. बोधनिक अभिसंधानाचे मानसशास्त्रीय महत्त्व

बोधनिक अभिसंधान हे शिकण्याला अधिक व्यापक व वास्तववादी अर्थ देणारे ठरते. हा दृष्टिकोन सांगतो की शिकणे ही सक्रिय प्रक्रिया आहे, निष्क्रिय नव्हे. म्हणजेच, व्यक्ती बाह्य उद्दीपकास केवळ प्रतिसाद देत नाही, तर तो/ती त्या उद्दीपकाचा अर्थ लावतो, त्यांची तुलना करतो आणि भविष्यकाळातील कृतीबाबत अंदाज बांधतो (Bandura, 1986). उदाहरणार्थ, विद्यार्थी जेव्हा गणिताचे सूत्र शिकतो तेव्हा तो केवळ पुनरावृत्ती करून ते लक्षात ठेवत नाही, तर त्या सूत्राचा अर्थ, उपयोग आणि परिस्थितीनुसार कसा लागू करायचा याचे मानसिक प्रतिरूप तयार करतो.

याशिवाय, बोधनिक अभिसंधानामुळे "Latent Learning" (सुप्त अध्ययन) या संकल्पनेलाही मान्यता मिळते. म्हणजेच, शिकणे घडते, पण ते तात्काळ वर्तनात दिसून येत नाही; योग्य परिस्थितीत ते प्रत्यक्षात प्रकट होते (Tolman, 1948).

बोधनिक अभिसंधान शिकण्याविषयीची अधिक सखोल व सर्वसमावेशक समज देतो. या दृष्टिकोनामुळे मानसशास्त्र केवळ वर्तनवादी (Behaviorist) मर्यादांमध्ये न राहता मानवी मनाच्या जटिलतेकडे वळले. टोलमन यांच्या "Cognitive Map" संकल्पनेने नंतरच्या बोधनिक मानसशास्त्र या शाखेला मार्गदर्शन केले. त्यामुळे शिकण्याच्या प्रक्रियेत उद्दीपक-प्रतिसाद संबंधांइतकेच आकलन, स्मरण, अपेक्षा व मानसिक प्रतिरूपांची निर्मितीही अत्यंत महत्त्वाची असते, हे या सिद्धांतातून स्पष्ट होते.

अभिसंधान अध्ययनाचे शैक्षणिक महत्त्व

1. अध्ययन-अध्यापनात उपयोग

अभिसंधान अध्ययनाचा उपयोग अध्ययन-अध्यापन प्रक्रियेत विशेषत्वाने दिसून येतो. बी. एफ. स्किनरच्या (1953) साधक अभिसंधान तत्त्वानुसार, बक्षीस व शिक्षा या तंत्रांचा योग्य वापर विद्यार्थ्यांच्या वर्तनात शिस्त, नियमितता आणि सकारात्मकता निर्माण करण्यास मदत करतो. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्याने वेळेवर गृहपाठ केल्यास त्याचे कौतुक करणे हे Positive Reinforcement ठरते, तर चुकीच्या वर्तनामुळे मिळालेल्या शिक्षा Punishment ठरते. संशोधनातून असे दिसून आले आहे की नियमित प्रोत्साहनामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास, कार्यक्षमता आणि शैक्षणिक प्रगती होते (Skinner, 1968). त्यामुळे अभिसंधान अध्ययन केवळ ज्ञानार्जनापुरते मर्यादित न राहता विद्यार्थ्यांच्या चारित्र्य विकासालाही सहाय्यभूत ठरते.

2. मानसोपचारात उपयोग

मानसशास्त्रीय उपचार पद्धतींमध्ये देखील अभिसंधान अध्ययनाची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे. अभिजात अभिसंधानाच्या आधारे विकसित केलेली Systematic Desensitization Therapy जोसेफ वोल्पे (1958) यांनी फोबियाच्या उपचारासाठी वापरली. या पद्धतीत भीती निर्माण करणाऱ्या परिस्थितींना हळूहळू आणि नियंत्रित पद्धतीने रुग्णाला सामोरे जावे लागते, ज्यामुळे भीती कमी होत जाते. त्याचप्रमाणे, Aversion Therapy चा उपयोग व्यसन (उदा. मद्यपान, धूम्रपान) कमी करण्यासाठी केला जातो. या प्रक्रियेत अवांछित सवयींना नकारात्मक उद्दीपकाशी (उदा. अप्रिय चव, विद्युत धक्का) जोडले जाते, ज्यामुळे त्या सवयी टाळल्या जातात (Davison & Neale, 2001). या प्रकारे, अभिसंधान अध्ययनाचा उपयोग मानसोपचार क्षेत्रात दीर्घकालीन परिणाम साधण्यासाठी केला जातो.

3. व्यावहारिक जीवनात उपयोग

            अभिसंधान अध्ययनाचे परिणाम केवळ शैक्षणिक आणि वैद्यकीय क्षेत्रातच नव्हे तर दैनंदिन जीवनातही आढळतात. जाहिरातींच्या क्षेत्रात उत्पादने लोकप्रिय करण्यासाठी अभिजात अभिसंधानाचे तत्त्व वापरले जाते. उदाहरणार्थ, आकर्षक संगीत, रंगीबेरंगी दृश्ये किंवा सेलिब्रिटींचा वापर करून उत्पादनाशी सकारात्मक भावनिक अनुभव जोडला जातो. ग्राहकांना त्या उत्पादनाचा वापर केल्यास आनंद, प्रतिष्ठा किंवा सामाजिक मान्यता मिळेल अशी अप्रत्यक्ष शिकवण दिली जाते (Stuart, Shimp & Engle, 1987). त्यामुळे ग्राहकांच्या खरेदीवृत्तीवर थेट परिणाम होतो. ही प्रक्रिया व्यावसायिक स्पर्धेत कंपन्यांसाठी प्रभावी ठरते.

4. सामाजिक वर्तन नियंत्रण

अभिसंधान अध्ययन समाजातील वर्तन नियंत्रित करण्यासाठी देखील उपयोगी ठरते. उदाहरणार्थ, वाहतूक नियमांचे पालन न केल्यास दंड भरावा लागतो ही शिक्षा नागरिकांना शिस्तबद्ध वर्तन करायला प्रवृत्त करते. तसेच, पर्यावरणपूरक सवयी विकसित करण्यासाठी शासन किंवा सामाजिक संस्थांकडून प्रोत्साहनपर उपक्रम राबवले जातात, जसे की प्लास्टिक बंदीचे उल्लंघन केल्यास दंड, तर पुनर्वापराच्या सवयींसाठी बक्षीस योजना. या प्रक्रियेत सामाजिक वर्तन नियंत्रीत आणि सुसंस्कृत करण्याचे कार्य अभिसंधान अध्ययनाद्वारे घडते (Bandura, 1977). त्यामुळे समाजात सुव्यवस्था आणि जबाबदार नागरिकत्वाची भावना निर्माण होऊ शकते.

अभिसंधान अध्ययनाची मर्यादा

1. वैयक्तिक भिन्नता

अभिसंधान अध्ययनाच्या प्रक्रियेत सर्व व्यक्तींना समान परिणाम साधता येतोच असे नाही. प्रत्येक व्यक्तीची शिकण्याची गती, बोधनिक (cognitive) क्षमता, भावनिक प्रतिक्रिया आणि व्यक्तिमत्त्वाचे गुण वेगळे असल्यामुळे एकाच पद्धतीने सर्वांना शिकवणे अशक्य ठरते. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला बक्षीसामुळे प्रेरणा मिळते, तर दुसऱ्याला तीच प्रक्रिया दडपण किंवा तणाव निर्माण करू शकते (Ormrod, 2016). त्यामुळे शिक्षक व मानसोपचारकांनी वैयक्तिक फरक लक्षात घेणे आवश्यक असते.

2. अंतर्गत प्रेरणेवर परिणाम

बाह्य बक्षीसावर अतिवापर केल्यास व्यक्तीची अंतर्गत प्रेरणा (intrinsic motivation) कमी होऊ शकते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्याला केवळ गुण किंवा कौतुकासाठी अभ्यास करण्याची सवय लागल्यास तो ज्ञानार्जनाच्या आनंदापासून दुरावतो. Deci आणि Ryan (1985) यांच्या Self-Determination Theory नुसार, व्यक्ती जर फक्त बाह्य प्रोत्साहनावर अवलंबून राहिली तर तिची स्व-प्रेरणा कमी होते आणि दीर्घकालीन विकासात अडथळा निर्माण होतो. त्यामुळे बक्षीस व शिक्षा यांचा संतुलित वापर आवश्यक आहे.

3. नकारात्मक भावना व प्रतिकार

अभिसंधान अध्ययनातील शिक्षा पद्धती चुकीच्या पद्धतीने वापरल्यास प्रतिकूल परिणाम घडू शकतो. वारंवार शिक्षा मिळाल्यास विद्यार्थ्यांमध्ये किंवा रुग्णांमध्ये भीती, चिंता किंवा बंडखोर वृत्ती निर्माण होऊ शकते. संशोधनात असे दिसून आले आहे की अतिरेकी शिक्षा व नियंत्रणामुळे व्यक्ती अवज्ञा करण्याची प्रवृत्ती दाखवते (Gershoff & Grogan-Kaylor, 2016). त्यामुळे शिक्षा वापरताना तिचा परिणाम सकारात्मक होईल याची काळजी घेणे अत्यावश्यक आहे.

अभिसंधान अध्ययन हे मानवाच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेचे मूलभूत आणि प्रभावी साधन आहे. त्याचा उपयोग शिक्षण, मानसोपचार, जाहिरातशास्त्र आणि सामाजिक वर्तन नियंत्रण या विविध क्षेत्रांत मोठ्या प्रमाणावर होतो. मात्र, त्याच्या मर्यादा लक्षात न घेतल्यास उलट परिणाम घडू शकतात. म्हणूनच, अभिसंधान अध्ययनाच्या तत्त्वांचा वापर करताना व्यक्तीगत भिन्नता, अंतर्गत प्रेरणा आणि भावनिक परिणाम यांचा विचार करणे आवश्यक आहे. यामुळे या पद्धतीचा अधिक प्रभावी आणि परिणामकारक वापर होऊ शकतो.

समारोप:

अभिसंधान अध्ययन ही शिकण्याची मूलभूत व परिणामकारक प्रक्रिया आहे. पावलॉव्हच्या शास्त्रीय अभिसंधानापासून स्किनरच्या प्रचालन अभिसंधानापर्यंत आणि टोलमनच्या बोधनिक दृष्टिकोनापर्यंत या क्षेत्राने मानसशास्त्राला महत्त्वपूर्ण दिशा दिली आहे. आज शिक्षण, मानसोपचार, समाजविकास आणि दैनंदिन जीवनात अभिसंधान अध्ययनाच्या तत्त्वांचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग होत आहे. त्यामुळे मानवी वर्तन समजून घेण्यासाठी आणि घडवून आणण्यासाठी अभिसंधान अध्ययन हा अपरिहार्य पाया आहे, असे म्हणता येईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Chance, P. (2009). Learning and Behavior: Active Learning Edition. Belmont, CA: Wadsworth.

Davison, G. C., & Neale, J. M. (2001). Abnormal Psychology. New York: Wiley.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.

Gershoff, E. T., & Grogan-Kaylor, A. (2016). Spanking and child outcomes: Old controversies and new meta-analyses. Journal of Family Psychology, 30(4), 453–469.

Lefrancois, G. R. (2019). Theories of Human Learning: What the Old Woman Said. Cengage Learning.

McLeod, S. (2018). Classical Conditioning. Simply Psychology.

Miltenberger, R. G. (2012). Behavior Modification: Principles and Procedures. Cengage Learning.

Neisser, U. (1967). Cognitive Psychology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Ormrod, J. E. (2016). Human Learning (7th ed.). Pearson.

Pavlov, I. P. (1927). Conditioned Reflexes. Oxford University Press.

Skinner, B. F. (1938). The Behavior of Organisms. New York: Appleton-Century-Crofts.

Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan.

Skinner, B. F. (1968). The Technology of Teaching. New York: Appleton-Century-Crofts.

Skinner, B. F. (1974). About Behaviorism. New York: Vintage.

Stuart, E. W., Shimp, T. A., & Engle, R. W. (1987). Classical conditioning of consumer attitudes: Four experiments in an advertising context. Journal of Consumer Research, 14(3), 334–349.

Tolman, E. C. (1948). Cognitive maps in rats and men. Psychological Review, 55(4), 189–208.

Tolman, E. C., & Honzik, C. H. (1930). Insight in rats. University of California Publications in Psychology, 4(14), 215–232.

Watson, J. B., & Rayner, R. (1920). Conditioned emotional reactions. Journal of Experimental Psychology, 3(1), 1–14.

Wolpe, J. (1958). Psychotherapy by Reciprocal Inhibition. Stanford University Press.