भावना |Emotion

 

भावना (Emotion)

मानवी जीवनाचे स्वरूप केवळ विचार, निर्णयक्षमता आणि कृती यांवर आधारित नसून त्यामध्ये भावनांचा देखील अतिशय महत्त्वपूर्ण सहभाग असतो. तत्त्वज्ञानी आणि मानसशास्त्रज्ञांनी मनुष्याला “rational animal” म्हणजे विचार करणारा प्राणी असे संबोधले आहे, परंतु तो त्याचवेळी “emotional being” म्हणजे भावना अनुभवणारा प्राणी देखील आहे. दैनंदिन जीवनातील निर्णय, सामाजिक नातेसंबंध, सर्जनशीलता, प्रेरणा, ताण-तणाव व्यवस्थापन आणि मानसिक आरोग्य यावर भावनांचा थेट परिणाम दिसून येतो (Izard, 2010). उदाहरणार्थ, आनंदाची भावना आपल्याला नातेसंबंध दृढ करण्यात मदत करते, तर भीती ही आपल्याला धोक्यापासून सावध करते. अशा प्रकारे भावना या मानवी जीवनाच्या गुणवत्तेला आकार देणाऱ्या मुख्य मानसशास्त्रीय प्रक्रिया आहेत. त्यामुळेच मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि आरोग्यविज्ञान या क्षेत्रांमध्ये भावनांच्या अभ्यासाला विशेष स्थान आहे (Gross, 2015).

भावनांची व्याख्या

भावना म्हणजे विशिष्ट अंतर्गत (internal) किंवा बाह्य (external) परिस्थितीला दिलेली मानसिक, शारीरिक आणि वर्तनात्मक प्रतिक्रिया होय. या प्रतिक्रिया सहसा अल्पकाळ टिकणाऱ्या असतात, पण त्यांचा व्यक्तीच्या वर्तनावर त्वरित परिणाम होतो (Scherer, 2005). उदाहरणार्थ, परीक्षा हॉलमध्ये प्रवेश करताना विद्यार्थ्याला जाणवलेली भीती ही एक भावनिक प्रतिक्रिया आहे जी त्याच्या कामगिरीवर प्रभाव टाकू शकते.

• पॉल एकमन यांच्या मते, भावना म्हणजे विशिष्ट परिस्थितीला दिलेली त्वरेने होणारी मानसिक-शारीरिक प्रतिक्रिया आहे. त्यांनी विविध संस्कृतींमध्ये भावनांचे सार्वत्रिक स्वरूप अधोरेखित करताना सहा मूलभूत भावना (आनंद, दु:ख, भीती, राग, आश्चर्य, तिरस्कार) जगभर समान स्वरूपात आढळतात असे नमूद केले (Ekman, 1992).
• विल्यम जेम्स यांनी भावनांचा एक वेगळा दृष्टिकोन मांडला. त्यांच्या मते, “शरीरातील बदलांचे मनाने केलेले भान म्हणजे भावना” होय. म्हणजेच आपण रडलो म्हणून आपल्याला दु:ख वाटते, किंवा आपले हृदयाचे ठोके वेगाने वाढले म्हणून आपल्याला भीती वाटते (James, 1884). या दृष्टिकोनानुसार भावना ही शरीराच्या प्रतिक्रियांचा परिणाम आहे, ती कारण नसून परिणाम आहे.

भावनेची व्याख्या करताना आधुनिक मानसशास्त्रज्ञ Richard Lazarus यांनी बोधात्मक मूल्यमापनाचा महत्त्वपूर्ण मुद्दा पुढे आणला. त्यानुसार, एखाद्या परिस्थितीला आपण दिलेला अर्थ आणि केलेले मूल्यमापन हेच भावनांच्या उत्पत्तीचे मूळ असते (Lazarus, 1991). उदाहरणार्थ, कोणी आपल्याकडे मोठ्या आवाजात बोलले तर आपण ते आक्रमण समजल्यास राग येतो, परंतु ते विनोद समजल्यास आनंद वाटतो. यावरून दिसते की भावना या केवळ शारीरिक नसून त्यामध्ये बोधात्मक प्रक्रिया देखील अंतर्भूत आहेत.

भावनांचे घटक

भावना ही एक साधी मानसिक अवस्था नसून ती विविध घटकांच्या परस्परसंवाद प्रक्रियेचा परिणाम आहे. मानसशास्त्रज्ञांनी असे दाखवून दिले आहे की कोणतीही भावना केवळ जाणिवेवर आधारित नसते, तर तिच्यामध्ये बोधनिक, शारीरिक, वर्तनात्मक आणि अनुभवजन्य असे घटक कार्यरत असतात (Gross, 2010). हे सर्व घटक एकत्रितपणे भावनिक अनुभव निर्माण करतात आणि व्यक्तीच्या वर्तनावर तसेच सामाजिक परस्परसंवादांवर प्रभाव टाकतात.

1. बोधात्मक घटक (Cognitive Component)

भावनांचा पहिला आणि महत्त्वाचा घटक म्हणजे बोधनिक प्रक्रिया. एखाद्या परिस्थितीचे आपण केलेले मूल्यमापन, अर्थ लावणे आणि अपेक्षा यावर भावना मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याला परीक्षा निकाल जाहीर होण्याआधीच चिंता वाटते. ही चिंता प्रत्यक्ष निकालावर नव्हे, तर "मी पास होईल का?", "लोक काय म्हणतील?" अशा बोधात्मक विचारांवर आधारित असते. Richard Lazarus (1991) यांनी "Cognitive Appraisal Theory" मांडून दाखवले की भावना या परिस्थितीचे आपण केलेले मूल्यमापन (appraisal) यावर ठरतात. त्यामुळे बोधात्मक घटक हा भावनांचा दिशादर्शक घटक आहे, जो परिस्थितीला अर्थ देतो आणि त्यानुसार भावनिक प्रतिसाद ठरतो.

2. शारीरिक घटक (Physiological Component)

भावना निर्माण होताना शरीरात होणारे बदल हा दुसरा महत्त्वाचा घटक आहे. भीती वाटल्यावर हृदयाचे ठोके वाढणे, हाताला घाम येणे, श्वासोच्छ्वासाचा वेग वाढणे, स्नायू ताठ होणे असे बदल तात्काळ दिसतात. यामध्ये अनुकंपी चेतासंस्था (Sympathetic Nervous System) सक्रिय होऊन शरीराला "fight or flight" प्रतिसादासाठी तयार करते (Cannon, 1929). उदाहरणार्थ, जंगलात अचानक वाघ दिसल्यास शारीरिक यंत्रणा त्वरित सज्ज होते, ज्यामुळे भीतीची अनुभूती तीव्र होते. त्यामुळे भावनांचा शारीरिक घटक हा केवळ शरीराशी संबंधित नसून तो भावनिक अनुभवाला वास्तवता आणि तीव्रता देतो (Levenson, 2014).

3. वर्तनात्मक घटक (Behavioral Component)

भावना केवळ आतून अनुभवायच्या गोष्टी नाहीत, तर त्या बाह्य वर्तनाद्वारे व्यक्त होतात. चेहऱ्यावरील हावभाव, डोळ्यांची हालचाल, आवाजातील चढ-उतार, हातवारे आणि शरीराची हालचाल हे सर्व भावनांचे द्योतक असतात. उदाहरणार्थ, आनंद वाटल्यावर आपण हसतो, तर राग आल्यावर आवाज चढतो, मुठ घट्ट होते. Paul Ekman (1992) यांनी चेहऱ्यावरील "micro-expressions" चा अभ्यास करून दाखवले की काही भावनिक हावभाव हे सार्वत्रिक असतात आणि संस्कृतीनुसार बदलत नाहीत. वर्तनात्मक घटकामुळे भावना इतरांपर्यंत पोहोचतात, तसेच सामाजिक संवाद सुलभ होतो.

4. अनुभवजन्य घटक (Experiential Component)

शेवटचा घटक म्हणजे व्यक्तीचा व्यक्तिनिष्ठ अनुभव. भावना म्हणजे केवळ शारीरिक वर्तन किंवा बोधात्मक प्रक्रिया नव्हे, तर त्या अनुभवताना व्यक्तीला आतून जाणवणारी अवस्था हा महत्त्वाचा पैलू आहे. उदाहरणार्थ, एका मित्राच्या यशामुळे आपल्याला "आनंद" होतो, तर दुसऱ्या प्रसंगी अपयशामुळे "दुःख" वाटते. ही आतून जाणवणारी अनुभूती प्रत्येकासाठी वैयक्तिक आणि वेगळी असते. Russell (1980) यांनी मांडलेल्या "Circumplex Model of Affect" नुसार भावना दोन परिमाणांवर (valence – सुखद/दुःखद आणि arousal – तीव्र/मंद) अनुभवता येतात. त्यामुळे अनुभवजन्य घटक व्यक्तीच्या भावनिक जगाला व्यक्तिनिष्ठ आणि वैशिष्ट्यपूर्ण स्वरूप देतो.

या सर्व घटकांचा एकत्रित परिणाम म्हणजेच भावना होय. बोधात्मक घटक परिस्थितीचा अर्थ ठरवतो, शारीरिक घटक त्या अनुभवाला तीव्रता देतो, वर्तनात्मक घटक भावना इतरांपर्यंत पोहोचवतो, आणि अनुभवजन्य घटक व्यक्तीच्या आतल्या भावविश्वाला आकार देतो. त्यामुळे भावना ही एक बहुआयामी प्रक्रिया आहे, जी मानवी जीवनात केवळ मानसिकच नव्हे तर सामाजिक, शारीरिक आणि वैयक्तिक पातळीवर महत्त्वाची भूमिका बजावते (Scherer, 2005).

भावनांचे प्रकार

मानसशास्त्रात भावनांचा अभ्यास करताना सर्वप्रथम मूलभूत भावना (Basic Emotions) आणि गुंतागुंतीच्या भावना (Complex Emotions) असा मोठा विभाग केला जातो. यामध्ये पॉल एकमन (1992) यांनी केलेले संशोधन अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. त्यांनी संपूर्ण जगभरातील विविध संस्कृतींचा अभ्यास करून असे निष्कर्ष काढले की काही भावना या सार्वत्रिक आहेत. कोणत्याही संस्कृतीतील, भाषेतील किंवा भौगोलिक पार्श्वभूमीतील व्यक्ती या भावना एकसारख्याच अनुभवतात आणि त्यांचे चेहरे, हावभाव, देहबोली यामध्ये त्याच प्रकारे प्रकट होतात (Ekman, 1992).

1. आनंद (Happiness)

आनंद ही एक सकारात्मक भावना असून ती समाधान, तृप्ती, यश, प्रेम किंवा सामाजिक नात्यांमधील उबदारपणातून निर्माण होते. चेहऱ्यावर हास्य, डोळ्यांमध्ये चमक, शरीरातील हलकेपणा ही आनंदाची ठळक चिन्हे आहेत. मानसशास्त्रीय अभ्यासानुसार आनंद केवळ वैयक्तिक समाधानापुरता मर्यादित नसून तो सामाजिक नातेसंबंध टिकविण्यास आणि सहकार्य वाढविण्यास मदत करतो (Fredrickson, 2001). “Broaden-and-Build Theory of Positive Emotions” नुसार आनंद व्यक्तीचे विचारविश्व व्यापक करतो आणि दीर्घकालीन संसाधने निर्माण करतो.

2. दु:ख (Sadness)

दु:ख ही एक नकारात्मक भावना आहे जी प्रामुख्याने गमावलेपण (loss), अपयश किंवा निराशेतून उद्भवते. चेहऱ्यावरची उदासी, डोळ्यांतून अश्रू, शरीराची झुकलेली स्थिती ही दु:खाची सामान्य बाह्य चिन्हे आहेत. जरी दु:ख त्रासदायक असले तरी संशोधन दर्शवते की ही भावना आत्मपरीक्षणाला प्रवृत्त करते, सहानुभूती वाढवते आणि काही वेळा सामाजिक आधार मिळविण्यास मदत करते (Bonanno, 2009).

3. भीती (Fear)

भीती ही जीवनरक्षणासाठी अत्यंत महत्त्वाची भावना मानली जाते. धोका, अज्ञात परिस्थिती किंवा जीवितास धोकादायक घटना समोर येताच ही भावना जागृत होते. शरीरात adrenaline सारख्या हार्मोन्सची निर्मिती वाढते, हृदयाचे ठोके वेगाने धडकतात, स्नायूंमध्ये ताण येतो. ही प्रतिक्रिया “fight or flight response” म्हणून ओळखली जाते (Cannon, 1929). अशा प्रकारे भीती ही भावना व्यक्तीला धोका टाळण्यासाठी सतर्क करते.

4. राग (Anger)

राग ही भावना प्रामुख्याने अन्याय, अडथळा किंवा अपमानाच्या अनुभवातून येते. चेहऱ्यावर लालसरपणा, आवाजातील तीव्रता, स्नायूंमध्ये ताठरपणा ही रागाची लक्षणे आहेत. योग्य प्रकारे व्यक्त केला तर राग सामाजिक बदलासाठी प्रेरक ठरू शकतो, पण अनियंत्रित राग हिंसाचार आणि नातेसंबंधातील तणावाला कारणीभूत ठरतो (Averill, 1982). त्यामुळे राग ही भावना द्विधा स्वरूपाची मानली जाते, ती रचनात्मकही असू शकते आणि विध्वंसकही.

5. आश्चर्य (Surprise)

आश्चर्य ही एक अल्पकालीन पण तीव्र भावना असून ती अनपेक्षित घटनेमुळे उद्भवते. डोळे मोठे होणे, भुवया वर उचलले जाणे, तोंड किंचित उघडे होणे ही आश्चर्याची लक्षणे आहेत. आश्चर्य हे सकारात्मक, नकारात्मक किंवा तटस्थ स्वरूपाचे असू शकते. या भावनेमुळे व्यक्ती नवीन माहितीला त्वरेने प्रतिसाद देऊ शकते (Matsumoto & Hwang, 2013).

6. तिरस्कार (Disgust)

तिरस्कार ही भावना प्रामुख्याने एखाद्या घृणास्पद वस्तू, वास, चव किंवा नैतिक दृष्ट्या अमान्य वर्तनामुळे निर्माण होते. चेहरा वाकवणे, ओठ घट्ट मिटणे, नाक चुरडणे ही तिरस्काराची प्रमुख बाह्य चिन्हे आहेत. संशोधनानुसार तिरस्काराचा उत्क्रांतीदृष्ट्या उद्देश म्हणजे अपायकारक पदार्थ किंवा अनुभवांपासून आपले संरक्षण करणे (Rozin, Haidt & McCauley, 2008).

गुंतागुंतीच्या भावना (Complex Emotions)

वरील सहा भावना या सर्व संस्कृतींमध्ये सार्वत्रिक मानल्या जातात, मात्र त्याशिवाय अनेक गुंतागुंतीच्या भावना अस्तित्वात आहेत. या भावना थेट जैविक प्रतिक्रिया नसून सामाजिक, सांस्कृतिक व बोधात्मक घटकांच्या मिश्रणातून निर्माण होतात. उदा.:

• ईर्ष्या (Jealousy): स्पर्धात्मकतेतून व इतरांच्या यशाशी तुलना केल्यामुळे.
• अपराधीपणा (Guilt): सामाजिक नियमांचे उल्लंघन किंवा चुकीच्या कृतीची जाणीव.
• लज्जा (Shame): सार्वजनिक अपमान किंवा सामाजिक मूल्यांचे उल्लंघन.
• अभिमान (Pride): स्वतःच्या यशाची वा कर्तृत्वाची जाणीव.
• परानुभूती (Empathy): इतरांच्या वेदना किंवा आनंदाशी भावनिक एकरूपता.

या भावना प्रामुख्याने सांस्कृतिक मूल्ये, सामाजिक नियम आणि शिकलेल्या अनुभवांमधून विकसित होतात (Mesquita & Frijda, 1992). त्यामुळे त्यांचे स्वरूप आणि अभिव्यक्ती विविध समाजांमध्ये भिन्न आढळतात.

एकूणच पाहता, पॉल एकमन यांनी सांगितलेल्या सहा मूलभूत भावना या मानवी जीवनाच्या जैविक पाया आहेत, तर जटिल भावना या सामाजिक-सांस्कृतिक अनुभवांच्या माध्यमातून आकार घेतात. या दोन्ही प्रकारच्या भावना एकत्रितपणे मानवी वर्तन, निर्णय आणि सामाजिक नातेसंबंधांचे स्वरूप घडवतात.

भावनांचे सिद्धांत (यावर स्वतंत्र लेख पहा)

मानसशास्त्रात भावनांचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत:

• जेम्स-लाँगे सिद्धांत (James-Lange Theory): शरीरातील बदल आधी होतात, त्याचे भान म्हणजे भावना. उदा.: आपण रडलो म्हणून आपल्याला दु:ख जाणवते.
• कॅनन-बार्ड सिद्धांत (Cannon-Bard Theory): भावना व शारीरिक बदल एकाच वेळी होतात. उदा.: आपल्याला भीती वाटते आणि हृदयाचे ठोके वाढतात हे एकाच वेळी घडते.
• शॅक्टर-सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत (Schachter-Singer Two-Factor Theory): भावना = शारीरिक जागृती + संज्ञानात्मक व्याख्या.
• लाझरस यांचा बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत (Lazarus’ Cognitive Appraisal Theory): परिस्थितीचे आपण केलेले मूल्यमापन हे भावनांचे मुख्य कारण ठरते.

भावनांचे कार्य

1. अनुकूलनात्मक कार्य (Adaptive Function)

मानवी भावना उत्क्रांतीच्या दृष्टीने अत्यंत उपयुक्त ठरल्या आहेत. भावना आपल्याला पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यासाठी मदत करतात. उदाहरणार्थ, भीती (fear) ही भावना धोक्याच्या परिस्थितीत शरीराला त्वरित सज्ज करते; हृदयाचे ठोके वाढणे, श्वासोच्छ्वास जलद होणे, आणि स्नायू ताणले जाणे यामुळे व्यक्तीला लढा द्यावा की पळून जावे (fight-or-flight response) हा निर्णय घेण्यास मदत होते (Cannon, 1929). त्याचप्रमाणे, राग (anger) ही भावना धोका, अन्याय किंवा अपमानाच्या परिस्थितीत आपले अस्तित्व सुरक्षित ठेवण्यासाठी वर्तनाला चालना देते. त्यामुळे भावना या जैविकरित्या मानवी संरक्षण यंत्रणा म्हणून विकसित झाल्या आहेत (Darwin, 1872/2009).

2. सामाजिक कार्य (Social Function)

मानवी भावना ही केवळ वैयक्तिक अनुभव नसून त्या सामाजिक परस्परसंवादात अत्यंत महत्त्वाच्या असतात. भावना व्यक्त केल्यामुळे नातेसंबंध दृढ होतात, तसेच सहानुभूती, विश्वास आणि परस्परसंवादाचा पाया तयार होतो (Keltner & Haidt, 1999). उदाहरणार्थ, आनंद व्यक्त केल्याने इतर लोकांशी आपले संबंध अधिक जवळचे होतात, तर दु:ख व्यक्त केल्याने इतरांकडून आधार मिळण्याची संधी वाढते. शिवाय, चेहऱ्यावरील हावभाव, आवाजातील चढउतार आणि देहबोली या सर्व सामाजिक संवादाचे माध्यम आहेत (Ekman, 1992). अशा रीतीने भावना या सामाजिक बांधिलकी टिकवून ठेवण्यात आणि सहयोग वाढविण्यात महत्त्वपूर्ण ठरतात.

3. प्रेरणादायी कार्य (Motivational Function)

भावना ही मानवी कृतीमागील प्रेरक शक्ती मानली जाते. आनंद किंवा समाधान या सकारात्मक भावनांमुळे व्यक्ती ध्येयाकडे अधिक प्रयत्नपूर्वक वाटचाल करते. उलटपक्षी, असंतोष किंवा अपराधीपणा या नकारात्मक भावनाही व्यक्तीला आपले वर्तन बदलण्यासाठी प्रवृत्त करतात (Ryan & Deci, 2000). उदाहरणार्थ, यशस्वी झाल्यावर आनंद मिळतो आणि तोच आनंद पुढील ध्येय साध्य करण्याची प्रेरणा निर्माण करतो. त्यामुळे भावना ही ध्येय-प्रेरित वर्तनाची केंद्रबिंदू आहेत.

4. आरोग्याशी संबंधित कार्य (Health-related Function)

भावनांचा परिणाम केवळ मानसिकच नाही तर शारीरिक आरोग्यावरही खोलवर होतो. सकारात्मक भावना (उदा. आनंद, कृतज्ञता, प्रेम) यांचा संबंध कमी तणाव पातळी, चांगले रोगप्रतिकारक कार्य, आणि दीर्घायुष्याशी जोडला गेला आहे (Fredrickson, 2001). उलट, नकारात्मक भावना (उदा. सततचा राग, चिंता, दु:ख) या हृदयरोग, उच्च रक्तदाब आणि तणावाशी संबंधित आजारांची शक्यता वाढवतात (Sapolsky, 2004). त्यामुळे भावना या आरोग्याचे निर्देशक म्हणून काम करतात.

भावनांचे नियमन

भावना या उपयुक्त असल्या तरी त्या नेहमीच सकारात्मक किंवा रचनात्मक नसतात. अनियंत्रित राग, अतिशय भीती किंवा दीर्घकालीन तणाव हे व्यक्तीच्या वर्तनावर व आरोग्यावर नकारात्मक परिणाम करतात. म्हणूनच भावनांचे नियमन करणे अत्यावश्यक मानले जाते.

1. सजगता (Mindfulness)

सजगता ही एक मानसिक साधना आहे ज्यामध्ये वर्तमान क्षणातील अनुभवांना स्वीकारण्यावर भर दिला जातो. यामुळे व्यक्ती आपल्या भावनांना दडपून न ठेवता, त्यांचे निरीक्षण करून त्यांचा योग्य रीतीने स्वीकार करायला शिकते (Kabat-Zinn, 1990). संशोधन दर्शवते की सजगता तणाव कमी करते, भावनिक स्थैर्य वाढवते आणि चिंता व नैराश्याच्या लक्षणांना कमी करते.

2. बोधात्मक पुनर्मूल्यांकन (Cognitive Reappraisal)

बोधात्मक पुनर्मूल्यांकन म्हणजे एखाद्या परिस्थितीबद्दलची आपली दृष्टी बदलून भावनिक प्रतिसाद नियंत्रित करणे. उदाहरणार्थ, नोकरीची मुलाखत ही "धोकादायक परिस्थिती" न मानता "स्वतःला सिद्ध करण्याची संधी" म्हणून पाहिल्यास भीती कमी होऊन आत्मविश्वास वाढतो (Gross & John, 2003). हे तंत्र भावनांचे रचनात्मक नियमन करण्यासाठी प्रभावी ठरते.

3. सामाजिक आधार (Social Support)

नातेसंबंध आणि सामाजिक जाळे भावनांच्या नियमनासाठी महत्त्वाचे असतात. जवळचे मित्र, कुटुंबीय किंवा सहकारी यांच्याकडून मिळणारा आधार भावनिक तणाव कमी करतो आणि सुरक्षिततेची जाणीव निर्माण करतो (Cohen & Wills, 1985). संशोधनानुसार, सामाजिक आधार असलेल्या व्यक्तींमध्ये मानसिक आजारांचे प्रमाण कमी असते आणि जीवनसंतोष जास्त असतो.

4. आराम तंत्रे (Relaxation Techniques)

दीर्घ श्वसन (deep breathing), प्रगत स्नायू विश्रांती (progressive muscle relaxation), योग आणि ध्यान यासारख्या तंत्रांचा वापर केल्याने शारीरिक ताण-तणाव कमी होतो आणि भावनिक संतुलन राखता येते (Varvogli & Darviri, 2011). ही तंत्रे विशेषतः चिंता आणि तणाव व्यवस्थापनासाठी उपयुक्त ठरतात.

मानवी भावनांचे कार्य हे केवळ वैयक्तिक अनुभवापुरते मर्यादित नसून ते उत्क्रांती, सामाजिक परस्परसंवाद, प्रेरणा आणि आरोग्याशी संबंधित आहे. भावनांचे योग्य नियमन केल्यास व्यक्ती अधिक संतुलित, आरोग्यपूर्ण आणि समाधानकारक जीवन जगू शकते. मानसशास्त्र आणि न्यूरोसायन्स या क्षेत्रांमध्ये चालू असलेल्या संशोधनामुळे भावनांचे महत्त्व आणि त्यांचे नियंत्रण करण्याच्या उपायांची अधिक सखोल समज विकसित होत आहे.

समारोप:

भावना या मानवी जीवनाचा अविभाज्य भाग आहेत. त्या आपले निर्णय, नातेसंबंध आणि मानसिक आरोग्य यावर परिणाम करतात. भावनांचा योग्य वापर आणि नियमन केल्यास व्यक्तीचे जीवन अधिक संतुलित व समाधानकारक होते. म्हणूनच मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, शिक्षण, व आरोग्य या सर्व क्षेत्रांत भावनांचा अभ्यास अपरिहार्य ठरतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Averill, J. R. (1982). Anger and aggression: An essay on emotion. Springer-Verlag.

Bonanno, G. A. (2009). The other side of sadness: What the new science of bereavement tells us about life after loss. Basic Books.

Cannon, W. B. (1929). Bodily changes in pain, hunger, fear and rage. Appleton.

Cohen, S., & Wills, T. A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological Bulletin, 98(2), 310–357.

Darwin, C. (1872/2009). The expression of the emotions in man and animals. Oxford University Press.

Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition & Emotion, 6(3-4), 169–200.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American Psychologist, 56(3), 218–226.

Gross, J. J. (2010). Emotion regulation: Current status and future prospects. Psychological Inquiry, 26(1), 1–26.

Gross, J. J., & John, O. P. (2003). Individual differences in two emotion regulation processes. Journal of Personality and Social Psychology, 85(2), 348–362.

Izard, C. E. (2010). The many meanings/aspects of emotion: Definitions, functions, activation, and regulation. Emotion Review, 2(4), 363–370.

James, W. (1884). What is an emotion?. Mind, 9(34), 188–205.

Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living. Delta.

Keltner, D., & Haidt, J. (1999). Social functions of emotions. In P. Ekman & R. J. Davidson (Eds.), The nature of emotion: Fundamental questions (pp. 192–193). Oxford University Press.

Lazarus, R. S. (1991). Emotion and adaptation. Oxford University Press.

Levenson, R. W. (2014). The autonomic nervous system and emotion. Emotion Review, 6(2), 100–112.

Matsumoto, D., & Hwang, H. S. (2013). Cultural similarities and differences in emblematic gestures. Journal of Nonverbal Behavior, 37, 1–27.

Mesquita, B., & Frijda, N. H. (1992). Cultural variations in emotions: A review. Psychological Bulletin, 112(2), 179–204.

Rozin, P., Haidt, J., & McCauley, C. R. (2008). Disgust. In M. Lewis, J. M. Haviland-Jones, & L. Feldman Barrett (Eds.), Handbook of Emotions (3rd ed., pp. 757–776). Guilford Press.

Russell, J. A. (1980). A circumplex model of affect. Journal of Personality and Social Psychology, 39(6), 1161–1178.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Sapolsky, R. M. (2004). Why zebras don't get ulcers. Holt.

Scherer, K. R. (2005). What are emotions? And how can they be measured? Social Science Information, 44(4), 695–729.

Varvogli, L., & Darviri, C. (2011). Stress management techniques: Evidence-based procedures that reduce stress and promote health. Health Science Journal, 5(2), 74–89.