अध्ययन/ शिकणे |Learning

 

अध्ययन (Learning)

मानवी जीवनाचा पाया म्हणजे अध्ययन होय. मनुष्य जन्माला येतो तेव्हा तो अनेक बाबतीत अपूर्ण असतो, परंतु त्याच्याकडे असलेल्या शिकण्याच्या क्षमतेमुळे तो आपले आयुष्य घडवतो. बालपणापासून वृद्धावस्थेपर्यंत व्यक्ती सतत शिकत राहते. प्रत्येक अनुभव, प्रत्येक घटना, प्रत्येक सामाजिक आंतरक्रिया आणि प्रत्येक मानसिक प्रक्रिया हे त्याच्यासाठी एक नवीन शिकण्याचे साधन ठरते. उदाहरणार्थ, चालणे, बोलणे, वाचन, लेखन यांसारख्या मूलभूत कौशल्यांपासून ते तंत्रज्ञान वापरणे, व्यावसायिक कौशल्ये आत्मसात करणे किंवा सामाजिक मूल्ये स्वीकारणे ही सर्व शिकण्याचीच रूपे आहेत. म्हणूनच मानसशास्त्रज्ञ अध्ययनाला सतत चालणारी प्रक्रिया (Continuous Process) मानतात (Hilgard & Bower, 1975). अध्ययन ही केवळ शालेय किंवा औपचारिक शिक्षणापुरती मर्यादित प्रक्रिया नसून जीवनातील सर्वच अनुभवांतून ती घडत असते. यामुळेच अध्ययन हा केवळ ज्ञान मिळवण्याचा मार्ग नसून व्यक्तिमत्त्वाच्या सर्वांगीण घडणीत महत्त्वपूर्ण घटक ठरतो.

अध्ययनाची व्याख्या

मानसशास्त्राच्या इतिहासात अध्ययनाच्या विविध व्याख्या मांडण्यात आल्या आहेत. या व्याख्यांमधून अध्ययनाच्या स्वरूपाची आणि प्रक्रियेची सखोल समज प्राप्त होते.

• किम्बल (Kimble, 1961) यांनी अध्ययनाची व्याख्या करताना म्हटले आहे की, “अध्ययन म्हणजे असा एक तुलनेने कायमस्वरूपी बदल जो सराव आणि अनुभवामुळे वर्तनात होतो.” (Kimble, 1961). या व्याख्येत तीन महत्त्वाचे मुद्दे अधोरेखित होतात: (1) अध्ययनामुळे वर्तनात बदल होतो, (2) हा बदल तुलनेने कायमस्वरूपी असतो, आणि (3) या बदलाचा मूळ स्रोत म्हणजे सराव आणि अनुभव. यावरून हे स्पष्ट होते की अध्ययन हा तात्पुरता बदल नसून दीर्घकालीन प्रभाव निर्माण करणारी प्रक्रिया आहे.
• गेट्स व इतर (Gates et al., 1974) यांच्या मते, “अध्ययन म्हणजे अनुभवाच्या परिणामस्वरूप येणारा वर्तनातील बदल.” (Gates et al., 1974). ही व्याख्या अध्ययनातील ‘अनुभव’ या घटकावर विशेष भर देते. अनुभवाशिवाय अध्ययन शक्य नाही, कारण अनुभवातूनच व्यक्ती नवीन माहिती आत्मसात करते व आपल्या वर्तनात बदल घडवते.
• नॉर्मन मन (Norman L. Munn, 1961) यांनी अध्ययनाची व्याख्या करताना नमूद केले आहे की, “Learning is more or less permanent modification of behavior which results from activity, training and experience.”. या व्याख्येत क्रियाशीलता (activity), प्रशिक्षण (training) आणि अनुभव (experience) या तीन घटकांमुळे होणाऱ्या वर्तनातील बदलावर भर देण्यात आला आहे.

या सर्व व्याख्यांचे एकत्रित विश्लेषण केले असता असे दिसते की अध्ययन म्हणजे अनुभवावर आधारित, तुलनेने स्थायी आणि वर्तनात बदल घडवणारी प्रक्रिया आहे (Hilgard, 1966). अध्ययन हे एक मानसशास्त्रीय अधिष्ठान असून त्यामध्ये संवेदन, ग्रहण, स्मरण, विचार आणि प्रेरणा या सर्व मानसिक प्रक्रियांचा सहभाग असतो. त्यामुळे अध्ययन हे केवळ माहिती मिळवण्यापुरते मर्यादित न राहता, व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या घडणीत आणि सामाजिक अनुकूलनात मूलभूत भूमिका बजावते.

अध्ययनाची वैशिष्ट्ये (Characteristics of Learning)

1. अध्ययन ही सतत चालणारी प्रक्रिया आहे

मानवी जीवनात अध्ययन कधीच संपत नाही. लहानपणापासून वृद्धापकाळापर्यंत व्यक्ती सतत नवीन अनुभव घेत राहते आणि त्यातून शिकत राहते. शाळा-कॉलेजातील शिक्षण हा केवळ एका टप्प्यापुरता मर्यादित असतो, पण खरी शिकण्याची प्रक्रिया दैनंदिन जीवनात सतत चालू असते. उदाहरणार्थ, लहान मूल चालणे शिकते, तर प्रौढ व्यक्ती नोकरीत नवी तंत्रज्ञान साधने वापरणे शिकतो. क्रॉनबॅच (Cronbach, 1963) यांनी नमूद केले आहे की, “Learning is shown by a change in behavior as a result of experience and it is a continuous process of adaptation to the environment.” यावरून स्पष्ट होते की अध्ययन हे पर्यावरणाशी जुळवून घेण्याचे अखंड साधन आहे.

2. अध्ययनामुळे वर्तनात बदल घडतो

अध्ययनाचा थेट परिणाम व्यक्तीच्या वर्तनात दिसून येतो. नवीन माहिती, कौशल्ये किंवा मूल्ये मिळाल्यामुळे वर्तन बदलते. उदाहरणार्थ, जर एखादा विद्यार्थी विज्ञानातील प्रयोग शिकतो, तर त्याच्या समस्या सोडवण्याच्या पद्धतीत फरक पडतो. त्याचप्रमाणे, व्यक्तीने नैतिक मूल्ये शिकली तर त्याच्या सामाजिक वर्तनात सुधारणा होते. Hilgard आणि Bower (1975) यांच्या मते, “Learning may be considered as a relatively permanent change in behavior that occurs as a result of practice or experience.” म्हणजेच अभ्यास, सराव किंवा अनुभव यांच्या परिणामस्वरूप वर्तनात बदल होणे हेच अध्ययनाचे मूळ लक्षण आहे.

3. अध्ययनाचा पाया म्हणजे अनुभव

मानसशास्त्रानुसार अध्ययनाची खरी मुळं म्हणजे अनुभव. अनुभवाविना अध्ययन शक्य नाही. व्यक्ती जे काही शिकते ते थेट किंवा अप्रत्यक्ष अनुभवातूनच शिकते. उदाहरणार्थ, मुलाला आग स्पर्श केल्यावर दुखते हा अनुभव आला की तो “आग धोकादायक आहे” हे शिकतो. अशा प्रकारे, अनुभव हीच शिकण्याची गुरुकिल्ली आहे. Dewey (1938) यांनी आपल्या “Experience and Education” या ग्रंथात स्पष्ट केले की, शिकणे म्हणजे अनुभवांवर चिंतन करून आणि त्यातून अर्थ शोधून पुढील वर्तन घडवणे. त्यामुळे अनुभवाशिवाय अध्ययन अपूर्ण ठरते.

4. हा बदल तात्पुरते नसून तुलनेने कायमस्वरूपी असतो

अध्ययनामुळे जे बदल होतात ते तात्पुरते नसून काही प्रमाणात दीर्घकाळ टिकणारे असतात. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याने गणितातील समीकरण सोडवण्याची पद्धत शिकली, तर ती तो विसरला तरी थोड्या सरावाने परत जागृत करू शकतो. हे लक्षात घ्यावे की तात्पुरते वर्तनातील बदल (उदा. थकवा, औषधांचा परिणाम, भावनिक उद्रेक) हे अध्ययनात मोडत नाहीत. Kimble (1961) यांनी दिलेल्या व्याख्येनुसार, learning involves a relatively permanent change in behavior due to experience. येथे “relatively permanent” हा शब्द अत्यंत महत्त्वाचा आहे, कारण अध्ययनामुळे झालेला बदल काही अंशी स्थायी असतो.

5. अध्ययन प्रत्येक व्यक्तीसाठी वेगळे असते

प्रत्येक व्यक्तीचे अनुभव, क्षमता, आवडीनिवडी, सांस्कृतिक पार्श्वभूमी वेगवेगळी असल्याने त्यांची अध्ययनाची प्रक्रिया आणि परिणामही वेगवेगळे असतात. उदाहरणार्थ, एका वर्गात शिकवलेलीच गोष्ट काही विद्यार्थ्यांना पटकन समजते, तर काहींना वारंवार प्रयत्नानंतर कळते. यावरून अध्ययनाची प्रक्रिया अत्यंत वैयक्तिक असल्याचे दिसते. Bruner (1966) यांच्या बोधत्मक सिद्धांतानुसार, शिकण्याच्या प्रक्रियेत प्रत्येक व्यक्ती आपले ज्ञान स्वतःच्या पद्धतीने रचतो (Constructivist view of learning). त्यामुळे शिक्षकांनी शिकवताना विद्यार्थ्यांच्या वैयक्तिक फरकांचा विचार करणे आवश्यक आहे.

6. अध्ययनाची दिशा सकारात्मक वा नकारात्मक असू शकते

अध्ययन नेहमीच सकारात्मक असेल असे नाही. व्यक्ती चुकीच्या सवयी, गैरसमज किंवा अवांछित वर्तन देखील शिकू शकते. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी प्रामाणिकपणा शिकू शकतो (सकारात्मक अध्ययन), तर दुसरा विद्यार्थी नकल करण्याची सवयही लावून घेऊ शकतो (नकारात्मक अध्ययन). त्यामुळे अध्ययनाची दिशा ही शिकवणीचे वातावरण, अनुभवांचा दर्जा आणि व्यक्तीची प्रेरणा यावर अवलंबून असते. Bandura (1977) यांच्या सामाजिक अध्ययन सिद्धांतानुसार, व्यक्ती इतरांचे अनुकरण करून योग्य तसेच अयोग्य वर्तन दोन्ही आत्मसात करू शकते. त्यामुळे समाज व शिक्षक यांची जबाबदारी अध्ययनाची दिशा सकारात्मक ठेवण्याची असते.

वरील सर्व वैशिष्ट्यांवरून स्पष्ट होते की अध्ययन ही केवळ शाळा किंवा महाविद्यालयापुरती मर्यादित संकल्पना नाही, तर ती संपूर्ण जीवन व्यापून टाकणारी प्रक्रिया आहे. अध्ययनामुळे अनुभवांच्या आधारे वर्तनात तुलनेने स्थायी बदल होतो. हा बदल प्रत्येकासाठी वेगळा असतो व तो चांगला किंवा वाईट दोन्ही असू शकतो. म्हणूनच अध्ययनाच्या वैशिष्ट्यांचे सखोल आकलन शिक्षक, संशोधक व विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

अध्ययनाची प्रक्रिया (Process of Learning)

मानसशास्त्रीय दृष्टीने अध्ययन ही एक गुंतागुंतीची मानसिक प्रक्रिया आहे. अनुभवातून मिळालेल्या उत्तेजनांचा (stimuli) आपल्या संवेदनेंद्रियांच्या माध्यमातून स्वीकार होतो, त्यांचे अर्थ लावले जातात, त्यातून काही घटक स्मृतीत साठवले जातात, समस्या सोडवण्यासाठी विचारक्रिया घडतात आणि या सर्व प्रक्रियांना प्रेरणेची साथ लाभते. या सर्वांचा परस्परसंबंध म्हणजेच अध्ययनाची प्रक्रिया. खाली प्रत्येक घटक सविस्तरपणे दिला आहे.

1. वेदन (Sensation)

वेदन म्हणजे बाह्य जगातील उत्तेजना (stimuli) आपल्या इंद्रियांमार्फत मेंदूपर्यंत पोहोचण्याची प्रक्रिया. डोळे, कान, नाक, जीभ आणि त्वचा या वेदनेंद्रियांच्या माध्यमातून प्रकाश, आवाज, वास, चव आणि स्पर्श यांची जाणीव होते. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वर्गात शिक्षकाचा आवाज ऐकतो किंवा फळ्यावर लिहिलेला मजकूर पाहतो, तेव्हा त्याची सुरुवात वेदनेने होते. मानसशास्त्रज्ञ वुडवर्थ आणि शॅल्स (Woodworth & Schlosberg, 1954) यांच्या मते वेदन ही वर्तनातील बदलाची पहिली पायरी आहे, कारण ती शिकण्याच्या प्रक्रियेतील मूलभूत माहिती पुरवते. वेदनेशिवाय ग्रहण, स्मृती किंवा विचार हे टप्पे शक्य नाहीत.

2. संवेदन (Perception)

संवेदन म्हणजे वेदनाद्वारे आलेल्या उत्तेजनांना अर्थ देणे. म्हणजेच आपण फक्त ऐकतो किंवा पाहतो तेवढे पुरेसे नाही, तर त्यामागील आशय समजून घेणे ही प्रक्रिया महत्त्वाची ठरते. उदाहरणार्थ, वर्गातील शिक्षकाचा आवाज फक्त ध्वनीरूप संवेदना नसून "हा गणिताचा नियम समजावून सांगणारा संदेश आहे" असे आपण ग्रहण करतो. गेश्टाल्ट मानसशास्त्रज्ञ कोहलर आणि कॉफ्का (Köhler & Koffka, 1935) यांच्या संशोधनानुसार संवेदन ही एक संपूर्णतेची प्रक्रिया (Holistic Process) आहे. आपण केवळ तुकड्यांमध्ये उत्तेजना घेत नाही, तर त्यांचा एक संपूर्ण नमुना तयार करून अर्थ लावतो. अध्ययनाच्या दृष्टीने संवेदन योग्य नसेल तर शिकलेली माहिती चुकीच्या स्वरूपात आत्मसात होऊ शकते.

3. स्मृती (Memory)

अध्ययन टिकून राहण्यासाठी स्मृती महत्त्वाची भूमिका बजावते. स्मृती ही माहितीचे संग्रहण, पुनःस्मरण आणि विस्मरण या सर्व प्रक्रियांशी निगडित आहे. अ‍ॅटकिन्सन व शिफ्रिन (Atkinson & Shiffrin, 1968) यांच्या मल्टी-स्टोअर मॉडेलनुसार स्मृती तीन टप्प्यांत विभागली जाते:

वेदनिक स्मृती  (Sensory Memory) – काही सेकंद टिकणारी तात्पुरती माहिती.

अल्पकालीन स्मृती (Short-term Memory) – 15-30 सेकंद टिकणारी मर्यादित माहिती.

दीर्घकालीन स्मृती (Long-term Memory) – दीर्घकाळ टिकणारी स्थायी माहिती.

उदाहरणार्थ, गणिताचा नियम शिकल्यावर तो तात्पुरता अल्पकालीन स्मृतीत राहतो, पण सतत सराव आणि पुनरावृत्तीमुळे तो दीर्घकालीन स्मृतीत साठवला जातो. स्मृती ही अध्ययनाचा पाया असल्याने विस्मरण टाळण्यासाठी पुनरावृत्ती, अर्थपूर्ण शिकणे आणि प्रेरणा यांची साथ आवश्यक आहे (Ebbinghaus, 1885).

4. विचार (Thinking)

विचार ही एक उच्च मानसिक प्रक्रिया असून ती समस्यांचे निराकरण, निर्णय घेणे, सृजनशीलता आणि समज यांच्याशी संबंधित आहे. संवेदन आणि ग्रहणाद्वारे मिळालेली माहिती स्मृतीत साठवली जाते आणि जेव्हा नवीन परिस्थिती उद्भवते तेव्हा त्यावर उपाय शोधण्यासाठी ही माहिती विचार प्रक्रियेद्वारे वापरली जाते. जीन पियाजे (Piaget, 1952) यांच्या बोधनिक  विकास सिद्धांतानुसार मुलांचे विचार करण्याचे स्वरूप वयानुसार बदलते—पूर्वसंवेदनात्मक (Preoperational), ठोस संक्रियात्मक (Concrete Operational) आणि औपचारिक संक्रियात्मक (Formal Operational). यावरून असे स्पष्ट होते की अध्ययन केवळ माहिती पाठ करण्यापुरते नसून, ती माहिती तर्कशुद्ध पद्धतीने वापरण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून असते. विचार ही प्रक्रिया विद्यार्थ्यांना केवळ ज्ञान संपादनातच मदत करत नाही, तर नवोन्मेषी व सृजनशील दृष्टिकोन विकसित करण्यातही सहाय्यक ठरते.

5. प्रेरणा (Motivation)

अध्ययनात सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे प्रेरणा. ही अंतर्गत शक्ती व्यक्तीला शिकण्यासाठी प्रवृत्त करते. मॅस्लो (Maslow, 1943) यांच्या गरजांच्या श्रेणीक्रमानुसार (Hierarchy of Needs) व्यक्तीच्या मूलभूत शारीरिक गरजा, सुरक्षिततेच्या गरजा, सामाजिक गरजा, आत्मसन्मानाच्या गरजा आणि आत्मसिद्धीच्या गरजा पूर्ण होत गेल्यावर शिकण्याची उर्मी वाढते. तसेच, डेसि व रायन (Deci & Ryan, 1985) यांच्या स्व-निर्धारण सिद्धांतानुसार (Self-Determination Theory) अंतर्गत प्रेरणा (Intrinsic Motivation) ही बाह्य प्रेरणेपेक्षा (Extrinsic Motivation) अधिक प्रभावी असते. उदाहरणार्थ, परीक्षेत चांगले गुण मिळवण्यासाठी शिकणे ही बाह्य प्रेरणा आहे, तर स्वतःची जिज्ञासा पूर्ण करण्यासाठी शिकणे ही अंतर्गत प्रेरणा आहे. अध्ययन परिणामकारक करण्यासाठी शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांच्या प्रेरणेला चालना देणे अत्यावश्यक आहे.

वरील सर्व घटक वेदन, संवेदन, स्मृती, विचार आणि प्रेरणा हे परस्परांशी घट्ट जोडलेले आहेत. वेदनेशिवाय संवेदन नाही, संवेदनाशिवाय स्मृती नाही, स्मृतीशिवाय विचार नाही, आणि प्रेरणेशिवाय हे सर्व टप्पे प्रभावी होऊ शकत नाहीत. म्हणूनच अध्ययन ही एकात्मिक आणि गुंतागुंतीची मानसिक प्रक्रिया आहे. योग्य प्रेरणा आणि समर्थ पर्यावरण यामुळे ही प्रक्रिया अधिक परिणामकारक ठरते.

अध्ययनाचे प्रकार (याविषयी सविस्तर पुढे पाहणार आहोत)

मानसशास्त्रात अध्ययनाचे काही महत्त्वाचे प्रकार दिले जातात –

अभिसंधान अध्ययन (Conditioning Learning)

• क्लासिकल कंडीशनिंग (Pavlov): घंटा आणि अन्नाच्या प्रयोगातून सशर्त प्रतिसाद निर्माण होतो.
• ऑपरेन्ट कंडीशनिंग (Skinner): बक्षीस व दंडाच्या माध्यमातून शिकणे.

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन (Observational Learning / Social Learning)

•  बँडुराने सांगितल्याप्रमाणे, इतरांचे अनुकरण करून शिकणे.
• प्रयत्न आणि प्रमाद (Trial and Error Learning) थॉर्नडाइकच्या Law of Effect नुसार यशस्वी प्रयत्न टिकून राहतात.

बोधनिक अध्ययन (Cognitive Learning)

• कोहलरच्या Insight Learning नुसार अचानक सापडलेला तोडगा.
• माहिती प्रक्रिया व समस्या सोडवण्याच्या पद्धती.

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन (Experiential Learning)

• कोल्ब यांच्या मते, प्रत्यक्ष अनुभव, निरीक्षण, चिंतन व प्रयोगातून होणारे शिकणे.

अध्ययनावर परिणाम करणारे घटक

1. प्रेरणा (Motivation) - शिकण्याची आतली ऊर्मी

अध्ययनामध्ये प्रेरणा हा सर्वात महत्त्वाचा घटक मानला जातो. प्रेरणा म्हणजे व्यक्तीच्या वर्तनाला दिशा व गती देणारी आतली शक्ती. जेव्हा एखाद्या विद्यार्थ्याला शिकण्याबद्दल तीव्र इच्छा, आवड किंवा गरज वाटते तेव्हा त्याचा अध्ययनाचा परिणाम अधिक सकारात्मक असतो. उदाहरणार्थ, परीक्षेत यश मिळवण्याची इच्छा, भविष्यकाळातील करिअर, किंवा केवळ ज्ञानाची आवड या प्रेरणा विद्यार्थ्याला सतत शिकण्यास प्रवृत्त करतात. Ryan आणि Deci (2000) यांनी Self-Determination Theory (SDT) मध्ये आंतरीक प्रेरणा (Intrinsic motivation) आणि बाह्य प्रेरणा (Extrinsic motivation) यांचा उल्लेख केला आहे. आंतरप्रेरणेमुळे (उदा. जिज्ञासा, आवड) अध्ययन अधिक सखोल होते, तर बाह्यप्रेरणा (उदा. बक्षीस, गुण, दंड) अल्पकालीन परिणाम घडवते. म्हणूनच शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांमध्ये आंतरप्रेरणा निर्माण करण्यावर भर दिला पाहिजे.

2. पूर्वानुभव (Previous Experience) - आधीचे ज्ञान

विद्यार्थ्याने आधी घेतलेला अनुभव, मिळवलेले ज्ञान आणि पूर्वीची कौशल्ये ही नवीन ज्ञानाच्या अंगीकारासाठी आधारस्तंभ असतात. Piaget (1952) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, नवीन माहिती विद्यार्थ्याच्या आधीच्या बोधनिक रचनेत (schemas) समाविष्ट (assimilation) किंवा बदल (accommodation) घडवून शिकण्याची प्रक्रिया होते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या विद्यार्थ्याला आधीपासून अंकगणिताची प्राथमिक माहिती असेल तर तो सहजतेने बीजगणित समजू शकतो. त्यामुळे शिक्षकांनी नवीन संकल्पना शिकवताना विद्यार्थ्यांच्या पूर्वानुभवाला जोडून शिकवणे गरजेचे आहे.

3. बुद्धिमत्ता (Intelligence) – समजून घेण्याची क्षमता

बुद्धिमत्ता ही शिकण्याच्या प्रक्रियेला गती देणारी एक महत्त्वाची मानसिक क्षमता आहे. व्यक्तीची विचारशक्ती, विश्लेषणात्मक क्षमता, तर्कशक्ती, व समस्यांचे निराकरण करण्याची क्षमता या गोष्टी बुद्धिमत्तेवर अवलंबून असतात. Sternberg (1985) यांनी आपल्या Triarchic Theory of Intelligence मध्ये विश्लेषणात्मक (Analytical), सृजनशील (Creative) आणि व्यावहारिक (Practical) बुद्धिमत्ता या तिन्ही पैलूंवर भर दिला आहे, ज्यामुळे शिकणे बहुआयामी स्वरूपात घडते. उच्च बुद्धिमत्तेचा विद्यार्थी जास्त वेगाने व सखोलपणे ज्ञान आत्मसात करू शकतो, तर इतर विद्यार्थ्यांसाठी अधिक वेळ, पुनरावृत्ती व विशेष मार्गदर्शन आवश्यक असते.

4. पर्यावरण (Environment) – घर, शाळा, समाज यांचा प्रभाव

विद्यार्थ्याचे अध्ययन केवळ त्याच्या वैयक्तिक क्षमतांवर अवलंबून नसून त्याला मिळणाऱ्या पर्यावरणीय परिस्थितींवरही ठरते. घरातील वातावरण, पालकांचे शैक्षणिक भान, शाळेतील शिक्षकांचे मार्गदर्शन, तसेच सामाजिक व सांस्कृतिक घटक शिकण्यावर महत्त्वाचा प्रभाव टाकतात. Bronfenbrenner (1979) यांच्या Ecological Systems Theory नुसार, मायक्रोसिस्टम (घर, शाळा), मेसोसिस्टम (घर-शाळा संबंध), एक्झोसिस्टम (स्थानिक समाज), आणि मॅक्रोसिस्टम (संस्कृती, परंपरा) या सर्वांचा अध्ययनावर थेट किंवा अप्रत्यक्ष परिणाम होतो. जर विद्यार्थ्याला आधारदायी व प्रोत्साहन देणारे वातावरण मिळाले, तर त्याचे अध्ययन अधिक फलदायी ठरते.

5. शिक्षणपद्धती (Teaching Methods) – अध्यापकांची शैली

शिक्षणपद्धती ही अध्ययनाच्या गुणवत्तेला ठरवणारी एक निर्णायक बाब आहे. शिक्षकाने वापरलेली शिकवण्याची शैली, पद्धती, उदाहरणे व अध्यापन साधने विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेला सोपी किंवा गुंतागुंतीची बनवू शकतात. पारंपरिक व्याख्यानपद्धतीबरोबरच चर्चात्मक, प्रकल्पाधारित, प्रात्यक्षिक, सहयोगी अध्ययन (Collaborative Learning) अशा पद्धती वापरल्यास विद्यार्थी अधिक सक्रीय होतात. Vygotsky (1978) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, Zone of Proximal Development (ZPD) मध्ये विद्यार्थ्याला थोडेसे आव्हानात्मक पण साध्य असलेले कार्य दिले तर शिक्षकाच्या ‘Scaffolding’ मुळे प्रभावी अध्ययन घडते.

6. वैयक्तिक घटक (Personal Factors) – आरोग्य, लक्ष, स्मरणशक्ती

विद्यार्थ्याचे शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य, लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता आणि स्मरणशक्ती हे घटक थेट अध्ययनावर परिणाम करतात. एखादा विद्यार्थी शारीरिकदृष्ट्या आजारी असल्यास किंवा मानसिक तणावाखाली असल्यास त्याचे लक्ष विचलित होते आणि अध्ययनाची गुणवत्ता घटते. Atkinson & Shiffrin (1968) यांच्या Information Processing Model नुसार, संवेदनात्मक स्मरण (Sensory Memory), अल्पकालीन स्मरण (Short-term Memory), आणि दीर्घकालीन स्मरण (Long-term Memory) ही शिकण्याची प्रक्रिया घडवतात. यामध्ये लक्ष (Attention) हा घटक महत्त्वाचा आहे, कारण लक्ष नसल्यास माहिती स्मरणात टिकत नाही.

अध्ययनाचे शैक्षणिक महत्त्व

1. विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी अध्ययनाची आवश्यकता

शिकणे हे केवळ विषयांचे ज्ञान देणारे नसून व्यक्तिमत्त्व, वर्तन, भावनिक बुद्धिमत्ता, सामाजिक कौशल्ये आणि मूल्यव्यवस्था यांचा विकास करणारे असते. Bloom (1956) यांच्या Taxonomy of Educational Objectives मध्ये बोधनिक (Cognitive), भावनिक (Affective) आणि मनोकारक (Psychomotor) क्षेत्रांचा उल्लेख आहे. या तिन्ही क्षेत्रांचा विकास अध्ययनाद्वारे साध्य होतो आणि त्यामुळे विद्यार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास घडतो.

2. शिक्षकाने अध्ययनाच्या मूलभूत तत्त्वांचा वापर करून शिकवावे

प्रत्येक विद्यार्थ्याचा अध्ययनाचा वेग आणि शैली भिन्न असतो. त्यामुळे शिक्षकाने अध्ययनाचे तत्त्व म्हणजे पुनरावृत्ती, सहभाग, अनुभवाधारित शिकणे, अनुकरण इत्यादींचा वापर करणे आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, Thorndike (1913) यांच्या Law of Effect नुसार यशस्वी अनुभवांमुळे अध्ययनाची पुनरावृत्ती होते. म्हणून शिक्षकाने प्रोत्साहनपर प्रतिक्रिया द्यावी आणि नकारात्मक अनुभव टाळावे.

3. अध्ययनामुळे कौशल्ये, मूल्ये व सृजनशीलता वाढते

अध्ययनामुळे केवळ माहितीचे संचयन होत नाही, तर विद्यार्थ्यांमध्ये जीवनासाठी आवश्यक कौशल्ये, मूल्यांची जाण आणि सृजनशीलतेची वाढ होते. Guilford (1967) यांच्या सृजनशीलतेच्या मॉडेलमध्ये (Divergent Thinking) विचारांच्या विविध शक्यता शोधण्यावर भर आहे. शिक्षण प्रक्रियेत अशा संधी दिल्यास विद्यार्थी समस्यांचे नवनवीन तोडगे शोधू शकतात. त्याचबरोबर नैतिकता, सहकार्य, आणि समाजाभिमुखता ही मूल्येही अध्ययनामुळे विकसित होतात.

4. जीवनात येणाऱ्या समस्या सोडवण्यासाठी अध्ययन उपयुक्त ठरते

अध्ययनाचे अंतिम उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थ्याला वास्तव आयुष्यातील समस्यांना सामोरे जाण्यास तयार करणे. समस्या सोडवण्याची कौशल्ये, तर्कशक्ती, निर्णयक्षमता व व्यावहारिक बुद्धिमत्ता अध्ययनाद्वारे विकसित होते. Bruner (1966) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, शिक्षणाचे उद्दिष्ट म्हणजे विद्यार्थी स्वतः ज्ञान शोधायला सक्षम व्हावा. त्यामुळे शिक्षण हे फक्त पाठांतर नसून समस्या सोडवण्याच्या क्षमतेशी निगडित आहे.

अध्ययनावर अनेक घटक परिणाम करतात जसे प्रेरणा, पूर्वानुभव, बुद्धिमत्ता, पर्यावरण, शिक्षणपद्धती आणि वैयक्तिक घटक हे सर्व एकत्रितपणे विद्यार्थ्याच्या शिकण्याची गुणवत्ता ठरवतात. याच घटकांचा विचार करून दिलेले शिक्षण विद्यार्थ्याच्या सर्वांगीण विकासासाठी उपयुक्त ठरते. तसेच, अध्ययनामुळे केवळ ज्ञानाची वृद्धी होत नाही, तर कौशल्ये, मूल्ये, सृजनशीलता आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता विकसित होते. त्यामुळे अध्ययन हे आयुष्यभर चालणारे, समाजाभिमुख व व्यक्तिमत्त्व घडवणारे साधन आहे.

समारोप:

अध्ययन हा मानवी जीवनाचा कणा आहे. प्रत्येक नवीन अनुभव, संवाद, निरीक्षण किंवा विचार ही शिकण्याची संधी असते. योग्य प्रेरणा, योग्य वातावरण व योग्य पद्धतीने दिलेले शिक्षण हे अध्ययनाला परिणामकारक बनवते. म्हणूनच “अध्ययन म्हणजे केवळ शाळेत शिकणे नसून, आयुष्यभर चालणारी ज्ञान, कौशल्य आणि मूल्यांची कमाई” असे म्हणता येईल.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes. Psychology of Learning and Motivation.

Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Bloom, B. S. (1956). Taxonomy of Educational Objectives: The Classification of Educational Goals. Longmans.

Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development. Harvard University Press.

Bruner, J. S. (1966). Toward a theory of instruction. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Cronbach, L. J. (1963). Educational psychology (2nd ed.). New York, NY: Harcourt, Brace & World.

Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. Springer.

Dewey, J. (1938). Experience and education. New York, NY: Macmillan.

Ebbinghaus, H. (1885). Memory: A contribution to experimental psychology. New York: Dover.

Gates, A. I., Jersild, A. T., & others. (1974). Educational Psychology. New York: Macmillan.

Guilford, J. P. (1967). The Nature of Human Intelligence. McGraw-Hill.

Hilgard, E. R. (1966). Theories of Learning (3rd ed.). New York: Appleton-Century-Crofts.

Hilgard, E. R., & Bower, G. H. (1975). Theories of Learning (4th ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Kimble, G. A. (1961). Hilgard and Marquis’ Conditioning and Learning. New York: Appleton-Century-Crofts.

Köhler, W., & Koffka, K. (1935). Principles of Gestalt Psychology. New York: Harcourt, Brace.

Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370–396.

Munn, N. L. (1961). Psychology: The Fundamentals of Human Adjustment. Boston: Houghton Mifflin.

Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. International Universities Press.

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.

Sternberg, R. J. (1985). Beyond IQ: A Triarchic Theory of Human Intelligence. Cambridge University Press.

Thorndike, E. L. (1913). Educational Psychology. Teachers College, Columbia University.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Woodworth, R. S., & Schlosberg, H. (1954). Experimental psychology. New York: Holt.