अवधानाचे बहुविध मॉडेल |Multimode Model of Attention

 

अवधानाचे बहुविध मॉडेल (Multimode Model of Attention)

मानसशास्त्रात "अवधान" ही संकल्पना मानवी बोधात्मक प्रक्रियांच्या मध्यवर्ती मानली जाते. दैनंदिन जीवनात आपण असंख्य उद्दीपकांना सामोरे जातो, परंतु आपल्या वेदनिक प्रणालीकडे सर्व माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी अपरिमित क्षमता नसते. त्यामुळे अवधान ही एक प्रकारची फिल्टरिंग यंत्रणा मानली जाते, जी उपलब्ध उद्दीपकांपैकी निवडक माहितीवर लक्ष केंद्रित करते आणि उर्वरित माहिती दुर्लक्षित करते (Anderson, 2010).

अवधानाच्या अभ्यासाचा इतिहास पाहिला असता, संशोधकांनी सुरुवातीला सिंगल-स्टेज मॉडेल्स मांडली. यातील पहिले महत्त्वाचे मॉडेल म्हणजे Broadbent (1958) चे Early Selection Model. या मॉडेलनुसार, माहितीचे फिल्टरिंग सेन्सरी पातळीवरच होते. म्हणजेच, आपली वेदना सर्व उद्दीपकांची प्राथमिक नोंद ठेवते, परंतु केवळ काही माहिती "फिल्टर" होऊन पुढील प्रक्रिया टप्प्यांपर्यंत जाते. या दृष्टिकोनानुसार, आपण ऐकतो किंवा पाहतो त्या सर्व माहितीला संपूर्ण अर्थपूर्ण पातळीवर प्रक्रिया करण्याऐवजी, निवडक माहितीवरच उर्जा खर्च होते (Broadbent, 1958).

याउलट, Deutsch & Deutsch (1963) यांचे Late Selection Model असे प्रतिपादन करते की सर्व माहिती प्रथम अर्थपूर्ण पातळीपर्यंत प्रक्रिया (semantic processing) केली जाते, आणि केवळ अंतिम प्रतिसाद द्यायच्या टप्प्यावर कोणती माहिती महत्त्वाची आहे हे ठरवले जाते. या दृष्टिकोनात मेंदू सर्व उद्दीपकांना काही प्रमाणात समजतो, पण वर्तनात्मक प्रतिक्रिया देण्याआधी निवड केली जाते. म्हणजेच, निवड प्रक्रिया ही उशिराच्या टप्प्यावर घडते (Deutsch & Deutsch, 1963).

या दोन्ही दृष्टिकोनांमध्ये टोकाची मांडणी दिसून येते, Broadbent यांच्या मते फिल्टरिंग खूप लवकर होते, तर Deutsch & Deutsch यांच्या मते फिल्टरिंग खूप उशिरा होते. यामुळे संशोधकांमध्ये अवधानाची नेमकी वेळ आणि स्वरूप याबाबत मतभेद राहिले (Styles, 2006).

या वादाला समतोल दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न Johnston & Heinz (1978) यांनी त्यांच्या Multimode Model of Attention मध्ये केला. या मॉडेलनुसार अवधान ही एक स्थिर प्रक्रिया नसून, ती लवचिक आहे. म्हणजेच, परिस्थितीनुसार अवधान कधी लवकरच्या टप्प्यावर तर कधी उशिराच्या टप्प्यावर कार्य करू शकते. या मॉडेलने अवधानाच्या अभ्यासात एक नवीन वळण दिले, कारण त्याने पूर्वीच्या दोन्ही टोकाच्या दृष्टिकोनांचा समेट करून, मानवी अवधानाच्या बहुविध आणि गतिशील स्वरूपावर प्रकाश टाकला (Johnston & Heinz, 1978; Eysenck & Keane, 2015).

बहुविध मॉडेलचा मुख्य गाभा

Johnston आणि Heinz (1978) यांनी मांडलेले Multimode Model of Attention हे अवधान विषयक संशोधनातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानले जाते. याआधीचे early selection models (Broadbent, 1958) आणि late selection models (Deutsch & Deutsch, 1963) या दोन्ही टोकाच्या संकल्पना होत्या. Early models नुसार अवधानाची प्रक्रिया फार लवकर, म्हणजेच वेदनेच्या पातळीवर होते, तर late models नुसार सर्व माहिती सुरुवातीला प्रक्रिया केली जाते आणि अंतिम निवड (selection) केवळ प्रतिसाद देताना होते. या दोन विरोधी टोकांना जोडणारी आणि अधिक वास्तववादी चौकट देणारी मांडणी Johnston आणि Heinz यांनी केली. त्यांनी स्पष्ट केले की अवधान एकाच ठराविक टप्प्यावर कार्यरत राहत नाही, तर परिस्थितीनुसार ते अनेक पातळ्यांवर कार्य करू शकते (Johnston & Heinz, 1978). यालाच Multimode Model असे संबोधले जाते.

1. Flexibility (लवचिकता)

या मॉडेलचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे लवचिकता. अवधान ही एक स्थिर किंवा एकाच टप्प्यावर कार्य करणारी प्रक्रिया नाही, तर ती परिस्थितीनुसार बदलते. काही वेळा अवधान फार लवकर (early stage) म्हणजेच केवळ वेदनात्मक वैशिष्ट्यांच्या आधारे कार्य करते, जसे की एखाद्या वक्त्याचा आवाज, टोन किंवा भाषेची पातळी लक्ष वेधून घेते. तर इतर प्रसंगी अवधान उशिराच्या टप्प्यावर (late stage) जाते आणि तेव्हाच माहितीच्या अर्थावर आधारित निवड केली जाते. त्यामुळे अवधान ही प्रक्रिया एकाच filtering point वर कार्य करते असे म्हणता येत नाही, तर ती dynamic system आहे जी प्रसंगानुसार बदलते (Pashler, 1998).

2. Task Demand (कार्याची मागणी)

अवधानाच्या पातळीचा निर्णय हा कार्याच्या स्वरूपावर आणि त्यासाठी लागणाऱ्या cognitive resources वर अवलंबून असतो. जर कार्य तुलनेने सोपे असेल, तर अवधान फक्त प्राथमिक पातळीवर (early stage) कार्य करते आणि उर्वरित माहिती फिल्टर केली जाते. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी दोन आवाजांपैकी फक्त एका विशिष्ट वक्त्याचा आवाज ओळखायचा असेल, तर early selection पुरेसे ठरते. परंतु जर कार्य जटिल असेल, जसे की दोन वक्त्यांपैकी विशिष्ट शब्द किंवा अर्थपूर्ण मजकूर ओळखायचा असेल, तर अवधानाला उशिराच्या टप्प्यावर (late stage) जाऊन माहितीचे अर्थपूर्ण विश्लेषण करावे लागते. अशा वेळी कार्याची मागणी अवधानाला अधिक सखोल पातळीवर सक्रिय करते (Kahneman, 1973; Johnston & Heinz, 1978).

3. Processing Cost (प्रोसेसिंगचा खर्च)

अवधानाच्या विविध टप्प्यावर अवलंबून मानसिक उर्जेचा (cognitive effort) खर्च बदलतो. Early selection मध्ये माहिती फार लवकर फिल्टर केली जाते, त्यामुळे प्रक्रिया तुलनेने कमी मानसिक संसाधनांत पूर्ण होते. परंतु जेव्हा late selection आवश्यक ठरते, तेव्हा सर्व माहिती प्राथमिक पातळीवर सखोल विश्लेषित केली जाते आणि अंतिम टप्प्यावर योग्य माहिती निवडली जाते. यासाठी अधिक attentional resources लागतात. म्हणजेच, late selection चा processing cost हा तुलनेने जास्त असतो. यावरून Johnston आणि Heinz यांनी स्पष्ट केले की अवधान ही केवळ माहिती निवडण्याची प्रक्रिया नाही, तर ती संसाधनांचे वाटप (resource allocation) आणि उर्जेचा वापर (cognitive load management) यांच्याशीही संबंधित आहे (Styles, 2006).

Johnston आणि Heinz (1978) यांचा Multimode Model मानवी अवधानाच्या प्रक्रियेला अधिक वास्तववादी पद्धतीने स्पष्ट करतो. अवधान हे स्थिर, एकरेषीय (linear) नसून ते लवचिक आहे आणि कार्याच्या स्वरूपानुसार विविध टप्प्यांवर सक्रिय होऊ शकते. सोप्या कार्यांसाठी early selection पुरेसे असते, तर अवघड कार्यांसाठी late selection आवश्यक ठरते. मात्र उशिराच्या टप्प्यावर लक्ष केंद्रित करण्याचा खर्च अधिक असतो. त्यामुळे हे मॉडेल अवधानाच्या गतिशील आणि प्रसंगाधारित स्वभावाला उत्तम प्रकारे अधोरेखित करते.

प्रयोग आणि निष्कर्ष

Johnston आणि Heinz (1978) यांनी मांडलेल्या Multimode Model of Attention ची मांडणी प्रयोगांच्या आधारे केली होती. त्यांच्या संशोधनाचे मुख्य उद्दिष्ट हे होते की मानवी अवधान ही प्रक्रिया नेमक्या कुठल्या टप्प्यावर कार्यरत होते, माहितीच्या सुरुवातीच्या (early) स्तरावर की माहितीच्या उशिराच्या, अर्थाशी निगडित (late semantic) स्तरावर. याआधी Broadbent (1958) सारख्या संशोधकांनी "early selection" आणि Deutsch & Deutsch (1963) यांनी "late selection" या परस्परविरोधी संकल्पना मांडल्या होत्या. Johnston आणि Heinz यांनी मात्र दाखवून दिले की अवधान केवळ एका टप्प्यावर मर्यादित नसून कार्याच्या मागणीनुसार (task demand) ते बदलते (Johnston & Heinz, 1978).

त्यांनी केलेल्या प्रयोगात सहभागी व्यक्तींना वेगवेगळी कार्ये देण्यात आली, ज्यांची काठिण्य पातळी वेगवेगळी होती. जेव्हा कार्य तुलनेने सोपे होते, तेव्हा सहभागींनी early selection वापरले. याचा अर्थ असा की माहिती सुरुवातीच्या वेदनिक स्तरावरच फिल्टर केली जात होती, ज्यामुळे cognitive resources कमी वापरले जात होते. उदाहरणार्थ, दोन वेगवेगळ्या चॅनेलमधील (auditory streams) माहिती देण्यात आली असता, व्यक्ती सहजतेने आवाजाच्या भौतिक वैशिष्ट्यांवर (जसे की पिच, टोन, स्थान) लक्ष केंद्रित करून योग्य माहिती निवडू शकत होते.

परंतु जेव्हा कार्य अधिक गुंतागुंतीचे किंवा अवघड करण्यात आले, तेव्हा early selection पुरेसे ठरत नव्हते. अशा वेळी सहभागींना late selection वापरावी लागत होती, म्हणजेच माहितीचे semantic (अर्थाशी संबंधित) प्रोसेसिंग करावे लागत होते. या प्रक्रियेसाठी जास्त मानसिक संसाधने खर्च करावी लागत होती. उदाहरणार्थ, व्यक्तींना जेव्हा आवाजाच्या अर्थावर आधारित निवड करायची होती (जसे की "फक्त प्राण्यांशी संबंधित शब्दांवर लक्ष द्या"), तेव्हा त्यांना सर्व incoming माहिती काही प्रमाणात अर्थाच्या स्तरावर प्रोसेस करावी लागत होती.

या प्रयोगांमधून Johnston आणि Heinz यांनी असा निष्कर्ष काढला की मानवी अवधान ही एक लवचिक प्रक्रिया आहे. ती निश्चित टप्प्यावर कार्यरत राहत नाही, तर कार्याच्या स्वरूपानुसार (nature of the task) आणि मागणीनुसार (task demands) बदलते. सोपे कार्य असल्यास early selection अधिक कार्यक्षम ठरते, तर अवघड कार्य असल्यास late selection वापरावे लागते (Pashler, 1998; Eysenck & Keane, 2015). या संशोधनामुळे "एकच निवड मॉडेल" (single selection model) अपुरे असल्याचे स्पष्ट झाले आणि अवधानाच्या अभ्यासासाठी एक multimode दृष्टिकोन आवश्यक असल्याचे प्रतिपादित झाले.

बहुविध मॉडेलची वैशिष्ट्ये

1. लवचिकता (Flexibility)

Johnston & Heinz (1978) यांनी मांडलेल्या Multimode Model चे पहिले आणि सर्वात महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची लवचिकता. यापूर्वीचे Early Selection (Broadbent, 1958) आणि Late Selection (Deutsch & Deutsch, 1963) मॉडेल्स एकरेषीय (rigid) होती, ज्यात अवधान एका विशिष्ट टप्प्यावरच कार्यरत राहते असे मानले गेले. परंतु प्रत्यक्षात मानवी अवधान हे परिस्थितीनुसार बदलणारे असते. कधी आपल्याला वेदनात्मक वैशिष्ट्ये (जसे की आवाजाची उंची, रंग, ठिकाण) यावर आधारित निवड करावी लागते, तर कधी अर्थपूर्ण माहिती (semantic content) लक्षात घेऊन निवड करावी लागते. म्हणूनच Multimode Model अवधानाच्या प्रक्रियेला एक गतिशील प्रणाली मानते, जी परिस्थितीनुसार बदलते (Driver, 2001).

2. संसाधनांचा वापर (Resource Allocation)

या मॉडेलनुसार अवधान कोणत्या टप्प्यावर कार्य करेल हे त्या टप्प्याला लागणाऱ्या cognitive resources वर अवलंबून असते. Early Selection तुलनेने कमी संसाधनांचा वापर करते कारण माहिती प्राथमिक पातळीवरच फिल्टर केली जाते. Late Selection मात्र अधिक खर्चिक ठरते, कारण त्यात माहितीचा अर्थ (semantic meaning) देखील तपासला जातो. त्यामुळे जेव्हा एखाद्या कार्यासाठी अधिक नेमकेपणा (accuracy) आवश्यक असतो, तेव्हा व्यक्ती उशिराच्या टप्प्यावर लक्ष केंद्रित करते, पण त्यासाठी जास्त मानसिक उर्जा (mental effort) खर्च होते (Johnston & Heinz, 1978; Pashler, 1998).

3. प्रसंगाधारित नियंत्रण (Contextual Control)

मानवी अवधान कोणत्या टप्प्यावर कार्य करेल हे कार्याची स्वरूप (task demands) आणि प्रसंग (context) यावर ठरते. उदाहरणार्थ, एखाद्या पार्टीत आपल्याला मित्राचा आवाज ऐकायचा असेल तर आपण सुरुवातीला केवळ आवाजाची दिशा किंवा टोन यावर आधारित निवड करू शकतो (early selection). पण जर त्याने सांगितलेले वाक्य महत्त्वाचे असेल, तर आपल्याला त्याचा अर्थ समजून घ्यावा लागेल (late selection). त्यामुळे लक्ष फक्त स्वयंचलित यंत्रणा नसून ते प्रसंगाधारित आणि उद्दिष्टाधारित नियंत्रणाखाली असते (Lavie, 2005).

4. दोन्ही मॉडेल्सचा समन्वय (Integration of Early & Late Models)

Multimode Model ने Broadbent (1958) आणि Deutsch & Deutsch (1963) यांच्या टोकाच्या दृष्टिकोनांमध्ये संतुलन आणले. Broadbent ने लक्ष केवळ सेन्सरी वैशिष्ट्यांवर केंद्रित असल्याचे सांगितले, तर Deutsch & Deutsch यांनी माहिती पूर्णपणे semantic स्तरावर प्रोसेस झाल्यानंतर निवड केली जाते असे प्रतिपादन केले. Johnston & Heinz यांनी मात्र असे म्हटले की दोन्ही प्रक्रियांना स्थान आहे, आणि परिस्थिती, कार्याच्या गरजा व मानसिक संसाधने यानुसार लक्ष कधी early, तर कधी late स्तरावर कार्य करते (Styles, 2006).

बहुविध मॉडेलचे महत्त्व

1. सैद्धांतिक दृष्टीने

Multimode Model अवधानाच्या अभ्यासात एक लवचिक आणि वास्तववादी चौकट उपलब्ध करून देते. हे मॉडेल असे सांगते की अवधान केवळ एका ठराविक टप्प्यावर मर्यादित राहत नाही, तर परिस्थितीनुसार बदलते. यामुळे मानवी बोधनातील गुंतागुंत अधिक चांगल्या प्रकारे समजावली जाते. हे मॉडेल "एकच योग्य उत्तर" देण्याऐवजी "वास्तविकतेत अनेक योग्य उत्तरे असतात" हा दृष्टिकोन मांडते (Neisser, 1967).

2. प्रायोगिक दृष्टीने

संशोधनांमध्ये दिसून आले आहे की लोकांचे अवधान कधी केवळ सेन्सरी वैशिष्ट्यांवर केंद्रीत होते (उदा. आवाज, रंग, जागा), तर कधी अर्थपूर्ण माहितीवर. याचे उदाहरण म्हणजे Cocktail Party Effect, जिथे एखाद्या गोंगाटात आपले नाव घेतले गेले तर आपोआप लक्ष त्या दिशेला वळते. अशा प्रकारच्या घटनांचे स्पष्टीकरण Multimode Model देते, कारण हे मॉडेल early आणि late दोन्ही निवडींचे महत्त्व मान्य करते (Moray, 1959; Treisman, 1964).

3. शैक्षणिक दृष्टीने

विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेत हे मॉडेल महत्त्वाचे ठरते. जेव्हा एखादे कार्य सोपे असते, तेव्हा ते sensory cues वर लक्ष केंद्रित करून वेगाने पूर्ण करता येते. पण जेव्हा कार्य अधिक अवघड व सखोल माहितीची गरज भासवते (उदा. कठीण संकल्पना वाचणे, गुंतागुंतीचे प्रश्न सोडवणे), तेव्हा semantic processing आवश्यक ठरते. यामुळे शिकणाऱ्या व्यक्तींनी अवधानाचा कुठल्या पातळीवर वापर होतो हे जाणून घेतले तर त्यांची कार्यक्षमता वाढू शकते (Eysenck & Keane, 2015).

बहुविध मॉडेलवरील टीका (Criticism)

1. अस्पष्टता

Multimode Model खूपच लवचिक असल्यामुळे त्याची भाकीत करण्याची क्षमता (predictive power) मर्यादित राहते. नेमके कधी व्यक्ती early selection वापरेल आणि कधी late selection, हे अचूक सांगणे कठीण आहे. त्यामुळे हे मॉडेल वर्णनात्मक अधिक आहे, पण भाकीत करणारे कमी (Allport, 1993).

2. संसाधनांचे स्पष्टीकरण

हे मॉडेल म्हणते की उशिराच्या निवडीला अधिक cognitive resources लागतात. पण "नेमके किती संसाधने खर्च होतात?" याचे अचूक मापन करणे कठीण आहे. Cognitive resources ही संकल्पना स्वतःच थोडी अस्पष्ट असल्याने प्रायोगिक पातळीवर ते काटेकोरपणे सिद्ध करणे आव्हानात्मक ठरते (Kahneman, 1973).

3. प्रायोगिक मर्यादा

काही प्रयोगांमध्ये early selection ला समर्थन मिळते, तर काहींमध्ये late selection दिसून येते. अशा मिश्रित निष्कर्षांमुळे Multimode Model हे एक समन्वयकारी (compromise) मॉडेल वाटते. याचा अर्थ असा की, हे मॉडेल अवधानाची खरी यंत्रणा काय आहे हे स्पष्ट सांगण्यापेक्षा "दोन्ही होऊ शकते" असे सांगून निष्कर्ष थोडासा सर्वसाधारण करतो (Styles, 2006).

समारोप:

Johnston & Heinz (1978) यांचे Multimode Model अवधानाच्या अभ्यासात एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. यामुळे आपल्याला हे समजते की मानवी अवधान हे एक गतिशील (dynamic), लवचिक (flexible), आणि कार्यानुसार बदलणारे (task-dependent) यंत्र आहे. या मॉडेलने early selection आणि late selection या दोन्ही टोकांच्या संकल्पनांना एकत्र आणले आणि अवधानाच्या कार्यपद्धतीसाठी अधिक वास्तववादी स्पष्टीकरण दिले.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Allport, A. (1993). Attention and control: Have we been asking the wrong questions? A critical review of twenty-five years. In D. E. Meyer & S. Kornblum (Eds.), Attention and performance XIV. MIT Press.

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. Pergamon Press.

Deutsch, J. A., & Deutsch, D. (1963). Attention: Some theoretical considerations. Psychological Review, 70(1), 80–90.

Driver, J. (2001). A selective review of selective attention research from the past century. British Journal of Psychology, 92(1), 53–78.

Eysenck, M. W., & Keane, M. T. (2015). Cognitive Psychology: A Student’s Handbook (7th ed.). Psychology Press.

Johnston, W. A., & Heinz, S. P. (1978). Flexibility and capacity demands of attention. Journal of Experimental Psychology: General, 107(4), 420–435.

Kahneman, D. (1973). Attention and Effort. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Lavie, N. (2005). Distracted and confused?: Selective attention under load. Trends in Cognitive Sciences, 9(2), 75–82.

Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence of instructions. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 11(1), 56–60.

Neisser, U. (1967). Cognitive Psychology. Appleton-Century-Crofts.

Pashler, H. (1998). The Psychology of Attention. MIT Press.

Styles, E. A. (2006). The Psychology of Attention (2nd ed.). Psychology Press.

Treisman, A. (1964). Monitoring and storage of irrelevant messages in selective attention. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 3(6), 449–459.