अवधानावरील प्रकाशझोत |Spotlight Theory of Attention

 

अवधानावरील प्रकाशझोत (Spotlight Theory of Attention)

मानवी बोधन प्रक्रियेत अवधान ही मूलभूत आणि केंद्रस्थानी असलेली प्रक्रिया आहे. आपल्या वेदनेंद्रियांना सतत मोठ्या प्रमाणावर माहिती (stimuli) प्राप्त होत असते, परंतु मेंदूच्या प्रक्रिया करण्याच्या क्षमतेवर मर्यादा असल्याने एकाचवेळी सर्व माहितीवर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते (Broadbent, 1958). म्हणूनच अवधान ही प्रक्रिया निवडक (selective) स्वरूपाची असते, ज्यात काही विशिष्ट उद्दिपकांवर आपले लक्ष केंद्रित केले जाते आणि इतर माहिती तात्पुरती बाजूला ठेवली जाते. या निवडक अवधानाची प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन जीवनात महत्त्वपूर्ण घटकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अप्रासंगिक गोष्टी दुर्लक्षित करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, गोंगाटमय वातावरणात आपण एखाद्या व्यक्तीशी संवाद साधत असताना तिच्या आवाजाकडे लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि इतर आवाजांकडे दुर्लक्ष करू शकतो. अशा पद्धतीने अवधान हे "गाळणीसारखे" (filter) कार्य करते आणि यामुळे बोधात्मक कार्यक्षमतेत वाढ होते (Eysenck & Keane, 2015). हाच संदर्भ लक्षात घेऊन अवधानाचे विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Spotlight Theory of Attention ही एक महत्त्वपूर्ण व प्रभावी मांडणी आहे.

Spotlight Theory म्हणजे काय?

Spotlight Theory of Attention ही संकल्पना अवधानाची दृश्यात्मक तुलना करून स्पष्ट करते. सर्वप्रथम William James (1890) यांनी आपल्या Principles of Psychology या ग्रंथात अवधानाचे महत्त्व अधोरेखित करताना ते "मनाचे केंद्रित स्वरूप" असल्याचे नमूद केले. James यांनी असे सुचवले की अवधान विशिष्ट वेदनात्मक किंवा मानसिक घटकावर केंद्रित होते, ज्यामुळे त्या घटकाची प्रक्रिया अधिक स्पष्टपणे होते. याच विचारावर पुढे Michael Posner (1980) यांनी प्रयोगात्मक संशोधनाच्या आधारे Spotlight Metaphor मांडली.

या सिद्धांतानुसार, अवधान म्हणजे जणू प्रकाशझोत (Spotlight) आहे, जो आपल्या दृश्यक्षेत्रातील (visual field) एखाद्या विशिष्ट भागावर टाकला जातो. ज्या भागावर प्रकाशझोत टाकला जातो, त्या भागातील माहिती अधिक स्पष्ट, तपशीलवार आणि वेगाने प्रक्रिया केली जाते; तर इतर भागातील माहिती तुलनेने धूसर किंवा गौण भासते (Posner, Snyder, & Davidson, 1980). याची तुलना रंगमंचावरील नाट्यप्रयोगाशी करता येते. जसे नाट्यगृहातील स्पॉटलाइट एखाद्या कलाकारावर केंद्रित केल्यास प्रेक्षकांचे लक्ष त्या कलाकाराकडे खेचले जाते, तसेच मेंदूतील अवधानही एखाद्या ठराविक जागेवर केंद्रित केले असता ती माहिती ठळकपणे जाणवते.

Spotlight Theory लक्ष केंद्रित करण्याच्या मर्यादित स्वरूपाचे उत्कृष्ट स्पष्टीकरण करते. हे लक्ष एखाद्या छोट्या क्षेत्रावर (narrow focus) केंद्रित होऊ शकते किंवा मोठ्या क्षेत्रावर (broad focus) विस्तारले जाऊ शकते. तसेच, हे लक्ष एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी वळवता येते, जसे स्पॉटलाइट एका कलाकाराकडून दुसऱ्याकडे नेले जाते (Eriksen & St. James, 1986). या प्रक्रियेत लक्ष वळविण्याचा वेग आणि कार्यक्षमता संज्ञानात्मक कार्यांवर थेट परिणाम घडवते.

Spotlight Theory चे मुख्य वैशिष्ट्ये

1. फोकस्ड अवधान (Focused Attention)

Spotlight Theory नुसार, अवधान म्हणजे एक प्रकाशझोत आहे जो ज्या ठिकाणी केंद्रित केला जातो, त्या जागेतील माहिती अधिक स्पष्ट, ठळक आणि तपशीलवार स्वरूपात आपल्या जाणिवेत येते. उदाहरणार्थ, पुस्तक वाचताना आपल्या डोळ्यांसमोर संपूर्ण पान दिसते, परंतु आपण प्रत्यक्षात काही शब्द किंवा ओळींवर लक्ष केंद्रित करतो. या फोकस्ड अवधानामुळे त्या विशिष्ट माहितीवर प्रक्रिया जलद आणि कार्यक्षमतेने होते, तर उर्वरित माहिती धूसर स्वरूपात राहते (Posner, 1980). संशोधनाने असे दाखवले आहे की जेव्हा एखाद्या उद्दिष्टावर लक्ष केंद्रीत केले जाते, तेव्हा त्या उद्दिष्टाशी संबंधित प्रतिसाद अधिक वेगाने दिला जातो. त्यामुळे लक्ष केंद्रित करणे म्हणजे जणू आपल्या बोधात्मक साधनांचा प्रभावी वापर होय (Carrasco, 2011).

2. सीमित क्षेत्र (Limited Area)

स्पॉटलाइट सिद्धांतानुसार, अवधान नेहमी एका मर्यादित क्षेत्रात कार्य करते. आपण एकाच वेळी संपूर्ण दृश्यक्षेत्रावर समान प्रमाणात लक्ष ठेवू शकत नाही. उदाहरणार्थ, क्रीडा स्पर्धा पाहताना प्रेक्षकांची मोठी गर्दी असली तरी आपले लक्ष मुख्य खेळाडूकडे केंद्रित राहते आणि इतर लोक धूसर स्वरूपात पार्श्वभूमीत दिसतात. Posner (1980) यांनी त्यांच्या प्रयोगांतून दाखवले की जेव्हा लक्ष विशिष्ट जागी केंद्रित केले जाते, तेव्हा त्या ठिकाणी दिसणारी माहिती लवकर ओळखली जाते, तर स्पॉटलाइटच्या बाहेरील माहितीची प्रक्रिया तुलनेने मंदगतीने होते. यावरून असे दिसते की अवधानाचा प्रकाशझोत हा क्षेत्रीयदृष्ट्या मर्यादित असतो, ज्यामुळे निवडकता (selectivity) आणि कार्यक्षमता राखली जाते.

3. शिफ्ट करण्याची क्षमता (Shifting Ability)

अवधानाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्याची "शिफ्ट करण्याची क्षमता." जसे रंगमंचावरील स्पॉटलाइट एका कलाकाराकडून दुसऱ्याकडे सहजपणे वळवता येतो, तसेच मानवी अवधानही एका उद्दिष्टापासून दुसऱ्याकडे वळू शकते. उदाहरणार्थ, आपण पुस्तक वाचत असताना अचानक आपल्या शेजारील मोबाईलच्या स्क्रीनवर प्रकाश पडला, तर अवधान लगेच तिकडे वळते. Posner आणि Petersen (1990) यांच्या संशोधनानुसार, अवधान एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी शिफ्ट करण्यासाठी तीन प्रक्रिया घडतात: (१) विद्यमान ठिकाणाहून अवधान काढून घेणे (disengagement), (२) नवीन ठिकाणी अवधान वळवणे (shifting), आणि (३) त्या ठिकाणी अवधान केंद्रित करणे (engagement). त्यामुळे शिफ्ट करण्याची क्षमता ही मानवी बोधनशक्तीच्या लवचिकतेचे (cognitive flexibility) निदर्शक आहे.

4. जाणीवपूर्वक नियंत्रण (Conscious Control)

अवधान हे आपल्या जाणीवेनुसार नियंत्रित करता येते, म्हणजेच आपण ठरवू शकतो की कोणत्या उद्दिष्टावर किंवा माहितीवर लक्ष केंद्रित करायचे. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वर्गात शिक्षकाचे बोलणे लक्षपूर्वक ऐकण्याचा प्रयत्न करतो, जरी बाहेर आवाज होत असला तरी. याला top-down control असेही म्हटले जाते (Desimone & Duncan, 1995). तथापि, अवधानावर नेहमीच आपले नियंत्रण राहते असे नाही. कधी कधी बाह्य उद्दीपक (stimulus-driven attention) आपोआप अवधानाला आकर्षित करतात. उदाहरणार्थ, शांत खोलीत अचानक मोठा आवाज झाला तर आपले अवधान आपोआप तिकडे वळते. त्यामुळे अवधान हे दोन शक्तींनी प्रभावित होते, आपल्या इच्छेनुसार (endogenous attention) आणि बाह्य उद्दीपकानुसार (exogenous attention) (Corbetta & Shulman, 2002).

प्रयोगात्मक पुरावे: Posner Cueing Task (1980)

अवधानाच्या स्पॉटलाइट सिद्धांताला सर्वात ठोस आणि प्रभावी पुरावा म्हणून मायकल पोस्नर (1980) यांनी केलेला प्रसिद्ध Cueing Task प्रयोग मानला जातो. या प्रयोगाची रचना अत्यंत साधी पण बोधात्मक मानसशास्त्रासाठी क्रांतिकारक ठरली. प्रयोगात सहभागी व्यक्ती संगणकाच्या पडद्याकडे पाहत असतात. पडद्याच्या मध्यभागी त्यांचे लक्ष केंद्रित करून ठेवले जाते. काही क्षणांनी पडद्याच्या डाव्या किंवा उजव्या कोपऱ्यात एक छोटासा संकेत (cue) दिसतो. हा संकेत म्हणजे एखाद्या ठिकाणी थोडक्यात उजेडाची किंवा चिन्हाची झलक देणे. त्यानंतर काही वेळाने त्या पडद्यावर एखाद्या ठिकाणी लक्ष्य (target) दाखवले जाते (Posner, 1980).

या प्रयोगातून असे आढळले की, जेव्हा लक्ष्य हे अगोदर दिलेल्या संकेताच्या (cue) ठिकाणी दिसते, तेव्हा सहभागी व्यक्तीचा प्रतिक्रिया काळ खूप जलद असतो. परंतु जर लक्ष्य हे संकेत दिलेल्या ठिकाणी न दिसता इतर कुठल्या ठिकाणी प्रकट झाले, तर प्रतिसाद देण्यासाठी अधिक वेळ लागतो. याचा अर्थ असा की, संकेतामुळे सहभागी व्यक्तीचे लक्ष त्या ठिकाणी आधीच केंद्रित झालेले असते. त्यामुळे लक्ष्य जर त्याच ठिकाणी दिसले तर प्रतिसाद त्वरित मिळतो; पण जर लक्ष्य इतरत्र आले तर लक्षाचा "स्पॉटलाइट" हलवावा लागतो, आणि त्यामुळे प्रतिसाद उशिरा मिळतो (Posner, Snyder, & Davidson, 1980).

हा परिणाम म्हणजेच स्पॉटलाइट सिद्धांताचा थेट पुरावा आहे. यातून असे स्पष्ट होते की, मानवी अवधान हे एका विशिष्ट भागावर "स्पॉटलाइट" सारखे केंद्रीत करता येते आणि जेव्हा ते स्पॉटलाइट योग्य ठिकाणी आधीच वळवले जाते, तेव्हा माहिती प्रक्रिया वेगाने घडते. उलटपक्षी, जर स्पॉटलाइट चुकीच्या ठिकाणी असेल, तर माहिती प्रक्रिया उशिरा सुरू होते. या प्रयोगाच्या निष्कर्षांमुळे "अवधान ही केवळ निष्क्रिय जाणीव नसून सक्रियपणे विशिष्ट जागेवर वळवली जाणारी प्रक्रिया आहे" ही संकल्पना दृढ झाली (Posner, 1980; Styles, 2006).

सिद्धांताचे फायदे

1. अवधान केंद्रीकरणाची सोपी आणि दृष्यदृष्ट्या समजणारी मांडणी:

Spotlight Theory मुळे अवधानाचे तत्त्व अत्यंत सोप्या आणि दृष्यदृष्ट्या समजण्याजोग्या पद्धतीने मांडले गेले आहे. या सिद्धांतानुसार, अवधान जणू एखाद्या प्रकाशझोतासारखे कार्य करते, जे विशिष्ट जागेवर किंवा घटकावर केंद्रित होते, तर इतर अवांछित माहिती गौण होते. यामुळे अवधानाच्या प्रक्रियेत "निवडक अवधान" कसे कार्य करते हे सहजपणे समजते. संशोधक आणि विद्यार्थ्यांसाठी ही कल्पना अतिशय उपयुक्त आहे, कारण ती अवधानाच्या गुंतागुंतीच्या कार्यप्रणालीला साध्या प्रतिमात्मक स्वरूपात स्पष्ट करते (Posner, 1980; Styles, 2006).

2. प्रयोगांद्वारे सिद्ध झालेली कार्यपद्धती:

Spotlight Theory ची वैज्ञानिक पुष्टी अनेक प्रयोगांमधून झाली आहे. त्यातील सर्वात प्रसिद्ध प्रयोग म्हणजे Posner Cueing Task (Posner, 1980). या प्रयोगात संगणकावर दर्शवलेल्या "क्यू" ने लक्ष एका विशिष्ट जागेकडे वळवले जाते आणि नंतर "टार्गेट" दिसतो. जर टार्गेट क्यू दाखवलेल्या जागेत आला, तर प्रतिसाद वेगवान मिळतो; अन्यथा, प्रतिसाद उशिरा मिळतो. या प्रयोगातून अवधानाचा कार्यप्रकार स्पॉटलाइटसारखा असून तो केंद्रित जागेत अधिक जलद कार्य करतो, असे ठरते. या प्रयोगात्मक आधारामुळे Spotlight Theory फक्त सैद्धांतिकच नाही तर व्यवहारात देखील लागू होणारी सिद्ध झाली आहे.

3. दैनंदिन जीवनातील स्पष्टीकरण:

Spotlight Theory आपल्याला दैनंदिन जीवनातील अनेक घटनांचे स्पष्टीकरण देते. उदाहरणार्थ, पुस्तक वाचताना आपले लक्ष विशिष्ट शब्दांवर असते आणि शेजारी कोणीतरी बोलत असला तरी आपण त्याकडे दुर्लक्ष करू शकतो. वाहन चालवताना चालकाचे लक्ष समोरील रस्त्यावर केंद्रीत असते, तर बाजूच्या जाहिराती तो फारसा लक्षात घेत नाही. क्रीडांगणात प्रेक्षक आवडत्या खेळाडूकडे लक्ष ठेवतात, इतर खेळाडू गौण राहतात. या सर्व उदाहरणांमधून लक्षाच्या निवडक स्वरूपाचे वास्तविक जीवनातील महत्त्व स्पष्ट होते (Carrasco, 2011).

सिद्धांताच्या मर्यादा

1. कठोर मर्यादा:

Spotlight Theory मध्ये असे मानले जाते की अवधान फक्त एका ठिकाणी केंद्रित होते. ही कल्पना प्रत्यक्षात काहीशी अपर्याप्त ठरते, कारण मानव मेंदू अनेक ठिकाणी एकाच वेळी लक्ष केंद्रित करू शकतो. उदाहरणार्थ, अनेक वस्तूंची निरीक्षणे किंवा बहुकार्यक्रम करताना आपण एका जागेत लक्ष केंद्रित करत नसतो. त्यामुळे सिद्धांताची ही मर्यादा अवधानाच्या बहुस्थानीकरण क्षमतेचा विचार करत नाही (Kastner & Ungerleider, 2000).

2. ऑब्जेक्ट-आधारित अवधान (Object-Based Attention):

Spotlight Theory मुख्यतः जागा (space) वर लक्ष केंद्रित होते असे सांगते, परंतु संशोधनाने दाखवले आहे की अवधान वस्तूंवरही (objects) केंद्रित होऊ शकते. म्हणजेच, आपण ज्या विशिष्ट वस्तूवर लक्ष केंद्रित करतो, त्यातील विविध भागांवर आपोआप लक्ष जाऊ शकते, आणि आसपासची जागा गौण राहते. हे लक्ष फक्त ठराविक जागेवर केंद्रित नसून, वस्तूच्या वैशिष्ट्यांवरही लागू होते (Egly, Driver & Rafal, 1994).

3. झूम-लेन्स मॉडेल (Zoom-Lens Model):

नंतरच्या संशोधनानुसार, अवधानाचा स्पॉटलाइट एक स्थिर आकाराचा नसतो; तो झूम-लेन्ससारखा (Zoom-Lens) बदलू शकतो. कधी छोट्या क्षेत्रावर तीव्र लक्ष केंद्रित केले जाते, तर कधी मोठ्या क्षेत्रावर समान प्रमाणात लक्ष वितरीत केले जाते. यामुळे Spotlight Theory मधील "सिंगल-फोकस" संकल्पना सुधारली गेली आहे, कारण ती अवधानाच्या लवचिकतेची व्याख्या करते (Eriksen & St. James, 1986).

समारोप:

Spotlight Theory ही अवधानाच्या अभ्यासातील एक मूलभूत आणि महत्त्वपूर्ण संकल्पना आहे. ती लक्षाच्या निवडक (selective) स्वरूपाचे स्पष्ट चित्रण करते. जरी नंतरच्या सिद्धांतांनी (जसे Zoom-Lens Model, Object-Based Attention) तिच्या मर्यादा दाखवून दिल्या असल्या तरीही, अवधानाचे प्राथमिक तत्त्व समजण्यासाठी Spotlight Theory अजूनही उपयुक्त ठरते.

(सर्व चित्ते आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. Pergamon Press.

Carrasco, M. (2011). Visual attention: The past 25 years. Vision Research, 51(13), 1484–1525.

Corbetta, M., & Shulman, G. L. (2002). Control of goal-directed and stimulus-driven attention in the brain. Nature Reviews Neuroscience, 3(3), 201–215.

Desimone, R., & Duncan, J. (1995). Neural mechanisms of selective visual attention. Annual Review of Neuroscience, 18(1), 193–222.

Egly, R., Driver, J., & Rafal, R. D. (1994). Shifting visual attention between objects and locations: Evidence from normal and parietal lesion subjects. Journal of Experimental Psychology: General, 123(2), 161–177.

Eriksen, C. W., & St. James, J. D. (1986). Visual attention within and around the field of focal attention: A zoom lens model. Perception & Psychophysics, 40(4), 225–240.

Eriksen, C. W., & St. James, J. D. (1986). Visual attention: The spotlight metaphor. Psychological Bulletin, 100(3), 377–397.

Eysenck, M. W., & Keane, M. T. (2015). Cognitive Psychology: A Student’s Handbook (7th ed.). Psychology Press.

James, W. (1890). The Principles of Psychology. Harvard University Press.

Kastner, S., & Ungerleider, L. G. (2000). Mechanisms of visual attention in the human cortex. Annual Review of Neuroscience, 23, 315–341.

Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 32(1), 3–25.

Posner, M. I., & Petersen, S. E. (1990). The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience, 13(1), 25–42.

Posner, M. I., Snyder, C. R., & Davidson, B. J. (1980). Attention and the detection of signals. Journal of Experimental Psychology: General, 109(2), 160–174.

Styles, E. A. (2006). The Psychology of Attention. Psychology Press.