प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन |Trial and Error Learning

 

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन (Trial and Error Learning)

मानव आणि प्राणी यांच्यात शिकण्याची प्रक्रिया ही नैसर्गिक असून तिचे विविध प्रकार मानसशास्त्रात अभ्यासले गेले आहेत. शिकणे म्हणजे अनुभवातून वर्तनात होणारा तुलनेने स्थायी बदल अशी व्याख्या करता येते (Hilgard & Bower, 1966). या संदर्भात "प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन" ही शिकण्याची सर्वात जुनी आणि प्रभावी पद्धत मानली जाते. या पद्धतीत एखादी व्यक्ती किंवा प्राणी नवीन कार्य करण्याचा प्रयत्न करतो, त्या प्रक्रियेत अनेक चुका (प्रमाद) घडतात, परंतु त्या चुका सुधारत तो हळूहळू योग्य प्रतिसादाकडे पोहोचतो. या प्रक्रियेत प्रत्येक चुकीचा अनुभव हा नवीन शिकण्याचा आधार ठरतो (Thorndike, 1911). उदाहरणार्थ, एखाद्या बालकाला नवीन खेळणे चालवायचे असेल तर तो विविध बटणे दाबतो, काही चुकीच्या कृतींमुळे खेळणे सुरू होत नाही, पण अखेरीस योग्य बटण दाबल्यावर त्याला समाधानकारक परिणाम मिळतो. हा अनुभव त्याला पुढील वेळी थेट योग्य प्रतिसाद देण्यास मदत करतो. म्हणूनच, प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन हे मानवी तसेच प्राणीविश्वातील वर्तन समजून घेण्यासाठी मूलभूत आधार मानले जाते.

अध्ययनाची संकल्पना

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन या संकल्पनेनुसार, शिकणारा व्यक्ती अथवा प्राणी नवीन परिस्थितीत त्वरित योग्य प्रतिसाद देऊ शकत नाही. तो विविध प्रकारचे प्रयत्न करतो, त्यातील बरेचसे चुकीचे ठरतात, पण त्या चुकीच्या कृतींमधून तो शिकतो. योग्य परिणाम साधणाऱ्या कृती हळूहळू दृढ होतात, तर चुकीच्या कृती कमी होत जातात (Hilgard, 1956). या प्रक्रियेत हळूहळू "चुकींचे निर्मूलन" (elimination of errors) होत राहते आणि शिकणारा योग्य मार्गावर येतो.

उदाहरणार्थ, एखाद्या बालकाने प्रथमच सायकल चालवण्याचा प्रयत्न केल्यास तो अनेक वेळा पडतो, संतुलन बिघडते, कधी पाय चुकीच्या पद्धतीने पॅडलवर ठेवले जातात. सुरुवातीच्या टप्प्यात प्रमाद अधिक असतात, परंतु सततच्या प्रयत्नांमुळे तो हळूहळू संतुलन साधू लागतो, योग्य पद्धतीने पॅडल मारतो आणि अखेरीस तो सायकल यशस्वीरीत्या चालवू शकतो. या प्रक्रियेत पडणे आणि चुका या केवळ अपयश नसून पुढील योग्य वर्तनासाठी महत्त्वाचा टप्पा असतो (Skinner, 1953).

या प्रकारे, प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन ही शिकण्याची प्रक्रिया केवळ यांत्रिक नसून अनुभवाधारित आणि प्रगतिशील आहे. शिकणाऱ्याच्या सक्रिय सहभागामुळे व सततच्या प्रयत्नांमुळे तो आपल्या चुका सुधारतो आणि योग्य कृती आत्मसात करतो. म्हणूनच, ही शिकण्याची पद्धत जीवनातील विविध व्यवहार, शिक्षण व कौशल्ये (acquisition) यासाठी मूलभूत आहे.

एडवर्ड एल थॉर्नडाइक (Edward L. Thorndike)

एडवर्ड एल थॉर्नडाइक (1874–1949) हे अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ शैक्षणिक मानसशास्त्र आणि शिकण्यावरील प्रयोगात्मक अभ्यासाचे प्रवर्तक मानले जातात. त्यांनी प्राण्यांवरील प्रयोगातून शिकण्याच्या प्रक्रियेचे तत्त्व स्पष्ट केले. विशेषतः प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन या पद्धतीच्या माध्यमातून त्यांनी प्राणी व मानव दोघांमध्येही शिकण्याची मूलभूत यंत्रणा स्पष्ट केली.

थॉर्नडाइक यांचा प्रयोग – "पझल बॉक्स"

थॉर्नडाइक यांनी मांजरींवर प्रसिद्ध प्रयोग केला. त्यांनी "पझल बॉक्स" नावाचे एक यंत्र तयार केले. या पिंजऱ्यात मांजरीला ठेवले जात असे आणि बाहेर पडण्यासाठी तिला विशिष्ट लिव्हर (कळ) दाबावी लागे. सुरुवातीला मांजर अस्वस्थ होत असे व यादृच्छिक हालचाली करीत असे—जसे की गुरगुरणे, पंज्याने ओरखडणे, पिंजऱ्यावर उड्या मारणे इत्यादी. या सगळ्या हालचालींना "प्रमाद" (Errors) म्हणता येईल.

परंतु काही प्रयत्नांनंतर मांजराने अपघाताने योग्य लिव्हर दाबली आणि ती बाहेर पडली. पुन्हा पुन्हा प्रयत्नांमध्ये चुकीच्या हालचाली कमी होत गेल्या आणि योग्य प्रतिसाद (लिव्हर दाबणे) जलदगतीने दिला जाऊ लागला. म्हणजेच प्रयत्न व प्रमाद यांच्या माध्यमातून मांजरीने शिकण्याची प्रक्रिया आत्मसात केली (Hilgard & Bower, 1975). या प्रयोगातून थॉर्नडाइक यांनी दाखवून दिले की शिकणे हे सरळसोट अंतर्दृष्टीने (insight) होत नाही, तर प्रयत्न व चुका सुधारत जाण्याने (gradual learning by trial and error) घडते.

अध्ययनाचे नियम (Laws of Learning)

थॉर्नडाइक यांनी प्रयत्न-प्रमाद अध्ययनावर आधारित काही मूलभूत नियम मांडले, जे आजही शिकण्याच्या प्रक्रियेत मार्गदर्शक मानले जातात:

1. तयारीचा नियम (Law of Readiness)

शिकण्यामध्ये व्यक्तीची मानसिक व शारीरिक तयारी महत्त्वाची आहे. व्यक्ती शिकण्यासाठी तयार असेल, तर शिकणे सहज आणि प्रभावी होते. जर तयारी नसेल, तर शिकण्याची प्रक्रिया अपूर्ण राहते किंवा निराशा येते. विद्यार्थ्यांच्या शिक्षणात याला मोठे स्थान आहे (Lefrancois, 2019).

2. सरावाचा नियम (Law of Exercise)

या नियमानुसार, जितक्या वेळा एखादा उद्दीपक-प्रतिसाद (Stimulus-Response Connection) एकत्र येतात तितका तो संबंध अधिक बळकट होतो. पुनरावृत्तीमुळे योग्य प्रतिसाद टिकून राहतो. मांजराने अनेक प्रयत्नांतून लिव्हर दाबण्याची क्रिया पुनरावृत्ती केली आणि ती शाश्वत झाली (Ormrod, 2012).

3. परिणामाचा नियम (Law of Effect)

या नियमानुसार, जे प्रतिसाद समाधानकारक परिणाम (Satisfying Consequences) निर्माण करतात ते भविष्यात अधिक दृढ होतात. त्याउलट, जे प्रतिसाद असमाधानकारक परिणाम (Discomforting Consequences) निर्माण करतात ते हळूहळू नष्ट होतात. उदाहरणार्थ, मांजराने योग्य लिव्हर दाबून स्वातंत्र्य मिळवले, त्यामुळे तो प्रतिसाद भविष्यात अधिक जलद व दृढ झाला (Thorndike, 1911).

थॉर्नडाइक यांच्या योगदानामुळे शिकण्याविषयी वैज्ञानिक दृष्टीकोन निर्माण झाला. त्यांच्या संशोधनातून पुढे Behaviorism या मानसशास्त्रीय प्रवाहाचा पाया घातला गेला. विशेषतः स्किनरचे ऑपेरंट कंडिशनिंग (Operant Conditioning) हे सिद्धांत थॉर्नडाइक यांच्या प्रभावाच्या नियमावर (Law of Effect) आधारित आहे.

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययनाची वैशिष्ट्ये

1. शिकणे हे प्रयत्नशील प्रक्रियेतून घडते

प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययनात शिकणारा निष्क्रिय नसून सक्रिय भूमिका बजावतो. तो सतत नवीन कृती करण्याचा प्रयत्न करतो आणि त्या कृतींमुळे त्याला जे अनुभव येतात त्यावरून शिकतो. थॉर्नडाइक (1911) यांनी मांजरांवरील प्रयोगांत दाखवून दिले की, शिकण्यामध्ये योगायोग आणि सक्रिय प्रयत्न या दोन्ही गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. शिकणे ही फक्त बाह्य उत्तेजनांना प्रतिसाद देण्याची प्रक्रिया नसून, सततच्या प्रयत्नांमधून योग्य मार्ग शोधण्याची एक गतिमान प्रक्रिया आहे (Hilgard & Bower, 1975). त्यामुळे ही शिकण्याची पद्धत माणूस किंवा प्राणी यांना "अनुभवातून शिकणारे प्राणी" (learning organisms) म्हणून अधोरेखित करते.

2. चुकीच्या कृतींमधून योग्य कृतीकडे प्रवास होतो

प्रयत्न-प्रमाद शिकण्यामध्ये सुरुवातीला शिकणारा अनेक चुकीच्या कृती करतो. या चुकीच्या कृतींमुळे त्याला योग्य प्रतिसाद न मिळाल्याने तो त्या हळूहळू टाकून देतो आणि योग्य कृतीकडे वळतो. थॉर्नडाइकच्या पझल बॉक्स प्रयोगात मांजर सुरुवातीला भिंती खरवडणे, उड्या मारणे अशा निरुपयोगी हालचाली करत असे; पण नंतर योग्य प्रतिसाद (लिव्हर दाबणे) शिकून तेच वर्तन दृढ झाले. या प्रक्रियेत चुकीतून शिकणे ही महत्त्वाची बाब आहे. मानसशास्त्रज्ञ Skinner (1953) यांच्या मते, चुकीचा अनुभव हा शिकण्यामध्ये "negative feedback" म्हणून कार्य करतो आणि योग्य प्रतिसादाकडे शिकणाऱ्याला ढकलतो.

3. समाधानकारक परिणाम हे वर्तन दृढ करतात

थॉर्नडाइकचा "प्रभावाचा नियम" (Law of Effect) या वैशिष्ट्याचे स्पष्टीकरण करतो. जेव्हा एखादी कृती समाधानकारक परिणाम घडवते (उदा. भूक भागणे, यश मिळणे), तेव्हा ती कृती भविष्यात पुन्हा करण्याची शक्यता वाढते. उलट, असमाधानकारक परिणाम झाल्यास ती कृती टाळली जाते. उदाहरणार्थ, बालकाने पेन योग्य पद्धतीने धरल्यावर नीट अक्षर लिहिता आले, तर त्या कृतीचा परिणाम समाधानकारक असल्याने ते वर्तन दृढ होते (Thorndike, 1913; Kimble, 1961). त्यामुळे शिकण्याच्या या प्रक्रियेत "reinforcement" (बळकटीकरण) हा घटक केंद्रस्थानी आहे.

4. पुनरावृत्तीमुळे योग्य कृती अधिक पक्की होते

शिकण्याची ही पद्धत "अभ्यासाचा नियम" (Law of Exercise) स्पष्ट करते. वारंवार पुनरावृत्तीमुळे योग्य प्रतिसाद अधिक दृढ होतो आणि चुकीचे प्रतिसाद नष्ट होतात. उदाहरणार्थ, सायकल चालवताना सततच्या सरावामुळे संतुलन ठेवण्याची कृती पक्की होते. तसेच विद्यार्थी गणिती उदाहरणे वारंवार सोडवतात तेव्हा त्यांना योग्य पद्धती अधिक स्पष्ट होते (Thorndike, 1913). Skinner (1968) यांनीही याला समर्थन देत सांगितले की, learning is a gradual strengthening of correct responses through practice and reinforcement. म्हणजेच, पुनरावृत्ती ही शिकण्याची हमी देणारी प्रक्रिया ठरते.

5. प्राणी आणि मानव दोघांमध्येही ही प्रक्रिया दिसून येते

प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन ही पद्धत केवळ मानवी शिक्षणापुरती मर्यादित नसून प्राणीविश्वातही तितकीच लागू होते. थॉर्नडाइकने मांजरींवर केलेले प्रयोग असोत किंवा Pavlov (1927) यांनी कुत्र्यांवरील प्रयोगांमध्ये दिलेली अटीतटीची शिकवण असो, या दोन्हीमध्ये "चुकीतून शिकून योग्य प्रतिसादाकडे जाणे" हा मूलभूत सिद्धांत दिसून येतो. मानवी जीवनात मुलांनी चालणे, बोलणे, खेळ शिकणे हे सगळे प्रयत्न आणि प्रमाद प्रक्रियेतूनच घडते (Ormrod, 2012). त्यामुळे ही पद्धत सार्वत्रिक आहे व सर्व सजीवांच्या शिकण्यामध्ये समान रीतीने कार्य करते.

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययनाचे उपयोजन

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययनाचा सर्वात महत्त्वाचा उपयोग शैक्षणिक क्षेत्रात होतो. एखाद्या विद्यार्थ्याला गणितातील उदाहरणे सोडवताना सुरुवातीला अनेक वेळा चुकीचे उत्तर मिळते. परंतु पुनःपुन्हा प्रयत्न करताना तो योग्य उत्तरापर्यंत पोहोचतो. या प्रक्रियेत विद्यार्थ्याची विचारक्षमता वाढते आणि चुका सुधारण्याची वृत्ती दृढ होते. भाषाशिक्षणातदेखील ही पद्धत उपयुक्त ठरते. विद्यार्थी नवे शब्द वापरून पाहतो, त्यात चुका करतो, पण शिक्षकाच्या सूचनांमुळे व सततच्या प्रयत्नांमुळे योग्य भाषिक कौशल्य आत्मसात करतो. विज्ञान विषयातील प्रयोग हे देखील या पद्धतीचे उत्तम उदाहरण आहे. प्रयोग करताना विद्यार्थ्यांकडून चुका होतात, परंतु त्यातून मिळालेला अनुभव पुढील यशासाठी आधारभूत ठरतो (Hilgard & Bower, 1975).

खेळाच्या क्षेत्रात प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन फार महत्त्वाचे ठरते. एखादा खेळाडू नवीन तंत्र शिकताना सुरुवातीला चुकीच्या हालचाली करतो. उदाहरणार्थ, क्रिकेटपटूला बॅटिंगमध्ये योग्य "स्टान्स" घेण्यासाठी अनेक वेळा चुका कराव्या लागतात. टेनिस खेळाडूला सर्व्हिस देताना चेंडू योग्य पद्धतीने टाकण्यासाठी वेळोवेळी प्रमाद होतात. मात्र, या प्रमादांमधूनच योग्य तंत्र शोधले जाते आणि कौशल्यात प्राविण्य मिळते. यावरून स्पष्ट होते की क्रीडा प्रशिक्षणात प्रयत्न-प्रमाद ही शिकण्याची मूळ पद्धत आहे (Singer, 1980).

दैनंदिन जीवनात ही पद्धत अधिकच जवळची वाटते. लहान मुलाने प्रथमच सायकल चालवताना पडणे, तोल जाऊन जखमी होणे, हे सारे प्रमाद असतात; पण तेच प्रमाद त्याला संतुलन शिकवतात. स्वयंपाक शिकताना सुरुवातीला मसाल्याचे प्रमाण चुकते, भाज्या करपतात, पण अनुभवातून योग्य प्रमाण व तंत्र शिकले जाते. तसेच संगणक वापरताना किंवा नवीन यंत्रे चालवताना चुका होतात, परंतु त्या चुका दुरुस्त करताना वापरकर्त्याला योग्य कौशल्य आत्मसात करता येते. हे दर्शविते की प्रयत्न-प्रमाद शिकणे जीवनातील प्रत्येक टप्प्यावर नैसर्गिकरित्या घडते (Ormrod, 2016).

मानसशास्त्रीय प्रयोगांतही पद्धत अत्यंत उपयुक्त ठरते. थॉर्नडाइक (Thorndike, 1911) यांचा मांजरीवरील "पझल बॉक्स" प्रयोग हा त्याचा मूलभूत नमुना आहे. यामधून शिकणे कसे घडते हे स्पष्ट झाले. पुढे B.F. Skinner यांनी "ऑपेरंट कंडिशनिंग" सिद्धांत मांडताना या तत्त्वाचा वापर केला. त्यामुळे प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन हे केवळ शिक्षणापुरते मर्यादित न राहता संपूर्ण शिकण्याच्या प्रक्रियेच्या अभ्यासात केंद्रस्थानी आले.

प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययनाच्या मर्यादा

या पद्धतीची पहिली महत्त्वाची मर्यादा म्हणजे वेळेचा मोठा खर्च. शिकणाऱ्या व्यक्तीला योग्य उत्तर किंवा कृती शोधण्यासाठी अनेकदा चुकीचे प्रयत्न करावे लागतात. त्यामुळे ही पद्धत वेळखाऊ आहे. उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याने गणिताचे उदाहरण सोडवताना प्रयत्न-प्रमादावर अवलंबून राहिल्यास त्याला योग्य सूत्र समजण्यासाठी बराच वेळ लागू शकतो (Thorndike, 1932).

दुसरी मर्यादा म्हणजे चुकीमुळे होणारी निराशा. सतत चुकीचे प्रयत्न केल्याने व्यक्तीचा आत्मविश्वास कमी होऊ शकतो. अनेक वेळा विद्यार्थ्यांना किंवा खेळाडूंना "मी हे करू शकत नाही" असा नकारात्मक भाव येतो. त्यामुळे योग्य मार्गदर्शनाशिवाय ही पद्धत हताशा निर्माण करू शकते (Skinner, 1953).

तिसरी आणि महत्त्वाची मर्यादा म्हणजे गुंतागुंतीच्या किंवा संकल्पनात्मक ज्ञानासाठी या पद्धतीची मर्यादित उपयुक्तता. साध्या हालचाली किंवा कौशल्ये (उदा. दार उघडणे, खेळातील हालचाली, स्वयंपाक) शिकण्यासाठी प्रयत्न-प्रमाद उपयुक्त आहे. परंतु गणितातील उच्च स्तरावरील सिद्धांत, तत्त्वज्ञानातील संकल्पना किंवा वैज्ञानिक नियम शिकण्यासाठी ही पद्धत पुरेशी परिणामकारक नाही. यासाठी तार्किक विचार, संकल्पनात्मक समज व मार्गदर्शकांचे मार्गदर्शन आवश्यक असते (Ormrod, 2016).

समारोप:

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन ही मानव व प्राण्यांच्या शिकण्याची एक मूलभूत पद्धत आहे. चुकीतून शिकून योग्य परिणामाकडे वाटचाल करणे हे या प्रक्रियेचे सार आहे. थॉर्नडाइक यांनी केलेले प्रयोग आणि नियम आजही शैक्षणिक मानसशास्त्रात, अध्यापनशास्त्रात व दैनंदिन जीवनात महत्त्वपूर्ण मानले जातात. शिकण्याचा हा नैसर्गिक मार्ग विद्यार्थ्यांना तसेच संशोधकांना व शिक्षकांना शिकण्याच्या प्रक्रियेचे मूलभूत स्वरूप समजून घेण्यासाठी उपयोगी ठरतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Hilgard, E. R. (1956). Learning Theories: An Educational Perspective. New York: Appleton-Century-Crofts.

Hilgard, E. R., & Bower, G. H. (1975). Theories of Learning (4th ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Kimble, G. A. (1961). Hilgard and Marquis' Conditioning and Learning. New York: Appleton-Century-Crofts.

Lefrancois, G. R. (2019). Theories of Human Learning: What the Professor Said (7th ed.). Cengage Learning.

Ormrod, J. E. (2016). Human Learning (7th ed.). Pearson Higher Ed.

Pavlov, I. P. (1927). Conditioned Reflexes. Oxford University Press.

Singer, R. N. (1980). Motor Learning and Human Performance. New York: Macmillan.

Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan.

Skinner, B. F. (1968). The Technology of Teaching. New York: Appleton-Century-Crofts.

Thorndike, E. L. (1911). Animal Intelligence: Experimental Studies. New York: Macmillan.

Thorndike, E. L. (1913). Educational Psychology. New York: Teachers College, Columbia University.

Thorndike, E. L. (1932). The Fundamentals of Learning. New York: Teachers College, Columbia University.