बोधनिक अध्ययन |Cognitive Learning

 

बोधनिक अध्ययन (Cognitive Learning)

मानव हा मुळातच शिकणारा प्राणी आहे. शिक्षण ही केवळ सराव, चूका आणि शिका किंवा अनुकरण यावर आधारित प्रक्रिया नसून ती खोलवर मानसिक सहभागातून घडणारी प्रक्रिया आहे. शिकताना व्यक्ती विचार, तर्क, स्मृती, संवेदन, अवधान, निरीक्षण आणि अंतर्दृष्टी यांसारख्या बोधनिक प्रक्रियांना सक्रिय करते (Neisser, 1967). उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी गणितातील समस्या सोडविताना केवळ पायऱ्या पाठ करत नाही, तर त्या पायऱ्यांमागील तर्क समजून घेतो आणि त्याला नव्या समस्यांवर लागू करतो. यावरून असे दिसते की शिक्षण हा केवळ बाह्य वर्तनबदलाचा परिणाम नसून त्यामागील मानसिक रचनेतील आणि माहितीप्रक्रियेत झालेला बदल असतो. म्हणूनच मानसिक प्रक्रियांना केंद्रस्थानी ठेवणारी शिकण्याची पद्धत म्हणजे बोधनिक अध्ययन होय (Woolfolk, 2016).

बोधनिक अध्ययनाची संकल्पना

‘Cognition’ या शब्दाचा अर्थ “जाणणे, समजणे किंवा माहिती प्रक्रिया करणे” असा होतो. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून ‘Cognition’ ही संकल्पना ज्ञानाच्या निर्मितीशी, माहितीच्या वर्गीकरणाशी आणि तिच्या संचयाशी संबंधित आहे (Anderson, 2010). त्यामुळे बोधनिक अध्ययन म्हणजे व्यक्ती जेव्हा स्वतःच्या बोधनिक प्रक्रियांद्वारे माहितीचे ग्रहण (Encoding), वर्गीकरण (Categorization), संचय (Storage) आणि उपयोग (Application) करून ज्ञान प्राप्त करते, तेव्हा ती प्रक्रिया घडते.

या दृष्टिकोनानुसार शिकणे म्हणजे केवळ अनुभवाचा संचय नसून तो एक मानसिक पुनर्रचना (Cognitive restructuring) आहे. जेव्हा विद्यार्थी एखाद्या समस्येतील घटक, त्यातील संबंध, त्यामागील नियम यांचे आकलन करून त्याचा उपयोग नव्या परिस्थितीत करतो, तेव्हा त्याने बोधनिक अध्ययन साध्य केलेले असते (Piaget, 1970). उदाहरणार्थ, विद्यार्थी गुरुत्वाकर्षणाचा सिद्धांत समजून घेतो तेव्हा तो केवळ पृथ्वीवर पडणाऱ्या वस्तूंबद्दल शिकत नाही, तर ग्रहांच्या गतीपासून ते दैनंदिन जीवनातील साध्या क्रियांपर्यंत या ज्ञानाचा उपयोग करू शकतो.

बोधनिक अध्ययनाचा गाभा म्हणजे “अर्थपूर्ण आकलनावर आधारित शिकणे” (Meaningful Learning). डेव्हिड ऑसुबेल (Ausubel, 1968) यांच्या मते शिकण्याचा सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे “विद्यार्थ्याच्या विद्यमान ज्ञान संरचनेत नवी माहिती कितपत अर्थपूर्ण रीतीने समाविष्ट होते.” म्हणजेच बोधनिक अध्ययन हे जुने आणि नवे ज्ञान यांच्यातील संबंध शोधून शिकणाऱ्याच्या मानसिक नकाशाला (Cognitive Map) सशक्त बनवते.

प्रमुख सिद्धांत (Theories of Cognitive Learning)

गेस्टाल्ट सिद्धांत (Gestalt Theory) 

गेस्टाल्ट मानसशास्त्रज्ञ मॅक्स वर्दायमर (Max Wertheimer), वुल्फगांग कोहलर (Wolfgang Köhler) आणि कुर्ट कॉफ्का (Kurt Koffka) यांनी 20व्या शतकाच्या सुरुवातीस शिकण्याबाबत एक नवा दृष्टिकोन मांडला. या दृष्टिकोनानुसार, शिकणे म्हणजे केवळ तुकड्या-तुकड्यांतील ज्ञानाची बेरीज नव्हे, तर संपूर्ण आकृती (whole pattern) आणि संबंध (relationships) समजून घेणे होय. उदाहरणार्थ, कोहलरने आफ्रिकेतील टेनेरिफ बेटावर माकडांवर केलेल्या प्रयोगांतून हे सिद्ध केले की शिकणे हे केवळ चुका आणि शिका याचा परिणाम नसून अंतर्दृष्टी (insight) द्वारे घडते. माकडाने केळी मिळविण्यासाठी काठी व खोके एकत्र करून समस्या सोडवली, हे त्याचे उदाहरण आहे. त्यामुळे गेस्टाल्ट सिद्धांतानुसार शिकण्याची प्रक्रिया ही समग्र, अंतर्दृष्टीप्रधान आणि संबंध शोधण्यावर आधारित आहे.

पियाजेचा बोधनिक विकास सिद्धांत (Jean Piaget’s Theory of Cognitive Development)

स्विस मानसशास्त्रज्ञ जीन पियाजे (Jean Piaget) यांनी मुलांच्या बोधनिक विकासाचे टप्पे स्पष्ट केले. त्यांच्या मते, मुलांचे शिकणे हे त्यांच्या वयानुसार विकसित होणाऱ्या मानसिक संरचनांवर अवलंबून असते. त्यांनी चार प्रमुख टप्पे दिले:

• संवेद-कारक टप्पा (Sensorimotor Stage, 0-2 वर्षे) संवेदना व हालचालींच्या माध्यमातून शिकणे.
• पूर्व-संक्रियात्मक टप्पा (Preoperational Stage, 2-7 वर्षे) भाषा व प्रतीकांचा वापर, पण तर्कशक्ती मर्यादित.
• मूर्त संक्रियात्मक टप्पा (Concrete Operational Stage, 7-11 वर्षे) तर्कशुद्ध विचार, परंतु प्रत्यक्ष वस्तूंवर आधारित.
• औपचारिक संक्रियात्मक टप्पा (Formal Operational Stage, 11 वर्षे व त्यापुढे) सैद्धांतिक, अमूर्त व तर्कशास्त्रीय विचारांची क्षमता.

या सिद्धांतामुळे शिक्षणतज्ज्ञांना कळते की प्रत्येक वयोगटानुसार शिकण्याची क्षमता वेगळी असते, त्यामुळे अध्यापनपद्धती विद्यार्थ्यांच्या बोधनिक पातळीला अनुरूप असाव्यात.

ब्रुनरचा शोध आधारित अध्ययन सिद्धांत (Jerome Bruner’s Discovery Learning)

जेरोम ब्रुनर (Jerome Bruner) यांनी 1961 मध्ये "Discovery Learning" या संकल्पनेवर भर दिला. त्यांच्या मते, विद्यार्थी जेव्हा स्वतः निरीक्षण करून, प्रश्न विचारून आणि माहिती शोधून काढून शिकतो, तेव्हा त्याचे ज्ञान अधिक सखोल व टिकाऊ बनते (Bruner, 1961). या प्रक्रियेत शिक्षक हा केवळ मार्गदर्शक असतो, तर विद्यार्थी हा सक्रिय अन्वेषक असतो. ब्रुनरने ज्ञानाची तीन प्रतिकृती (modes of representation) मांडल्या:

• क्रियात्मक (Enactive) – कृतीद्वारे शिकणे.
• चित्रात्मक (Iconic) – प्रतिमा किंवा चित्रांद्वारे शिकणे.
• प्रतीकात्मक (Symbolic) – चिन्हे, भाषा व संकल्पनांद्वारे शिकणे.

शोधाधारित अध्ययन विद्यार्थ्यांच्या समस्या-सोडवणुकीच्या क्षमतेला चालना देते, तसेच सर्जनशीलता व तर्कशक्ती विकसित करते.

लेव्ह व्यॅगॉस्कीचा सामाजिक-सांस्कृतिक दृष्टिकोन (Lev Vygotsky’s Socio-Cultural Perspective)

रशियन मानसशास्त्रज्ञ लेव्ह व्यॅगॉस्की यांनी बोधनिक अध्ययनात सामाजिक व सांस्कृतिक घटकांच्या भूमिकेला विशेष महत्त्व दिले. त्यांच्या मते, शिकणे हे नेहमी सामाजिक परस्परसंवादातून घडते (Vygotsky, 1978). त्यांनी दोन महत्त्वाच्या संकल्पना मांडल्या:

• समिपस्थ विकास क्षेत्र (Zone of Proximal Development – ZPD) विद्यार्थ्याला जी कामे स्वतंत्रपणे जमत नाहीत पण थोड्या मदतीने जमू शकतात, ते या क्षेत्रात येतात.
• Scaffolding (आधाररचना) शिक्षक किंवा मार्गदर्शक हळूहळू मदत करतो, आणि विद्यार्थी सक्षम झाल्यावर ती मदत कमी केली जाते.

या दृष्टिकोनातून हे स्पष्ट होते की शिकणे ही केवळ वैयक्तिक प्रक्रिया नसून सामाजिक व सांस्कृतिक वातावरणाच्या सहकार्याने घडणारी प्रक्रिया आहे.

बोधनिक अध्ययनाची वैशिष्ट्ये

1. मानसिक प्रक्रियांवर भर:

बोधनिक अध्ययनामध्ये शिकण्याची प्रक्रिया केवळ बाह्य वर्तनातील बदलापुरती मर्यादित राहत नाही, तर तिच्या केंद्रस्थानी मानसिक प्रक्रियांचा विचार केला जातो. विचार, तर्कशक्ती, स्मरणशक्ती, ग्रहण, समस्या सोडविणे या सर्वांचा शिकण्यात सक्रिय सहभाग असतो. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी गणितातील अवघड उदाहरण सोडविताना केवळ सूत्र पाठ करून न थांबता त्यामागील तर्क समजून घेतो, पूर्वी शिकलेल्या माहितीशी त्याची सांगड घालतो आणि त्यावर आधारित नवीन उपाय शोधतो. Anderson (2010) यांच्या मते, cognitive दृष्टिकोनात ज्ञानाची निर्मिती ही व्यक्तीच्या अंतर्गत मानसिक प्रक्रियांतून होते, ज्यामुळे शिकणे टिकाऊ व अर्थपूर्ण ठरते.

2. अंतर्दृष्टीद्वारे शिकणे

गेस्टाल्ट मानसशास्त्रज्ञ कोहलर (1925) यांनी मांडले की शिकणे हे अनेकदा ‘अंतर्दृष्टी’द्वारे घडते. म्हणजे व्यक्ती एखाद्या समस्येतील संबंध एकदम ओळखते आणि "आहाहा!" असा अनुभव घेते. ही समज केवळ यांत्रिक प्रयत्नांवर आधारित नसून संपूर्ण परिस्थितीची आकृती (Gestalt) समजून घेण्यावर आधारित असते. उदाहरणार्थ, माकडाने केळी मिळवण्यासाठी दोन काठ्या जोडण्याचा कोहलरचा प्रसिद्ध प्रयोग हे अंतर्दृष्टीद्वारे शिकण्याचे उदाहरण आहे. बोधनिक अध्ययनात ही अंतर्दृष्टी महत्त्वाची ठरते कारण ती विद्यार्थ्याला फक्त माहिती नव्हे तर तिच्यामागील रचना समजून घेण्यास मदत करते.

3. समजुतीवर आधारित

बोधनिक अध्ययनाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे ते केवळ पाठांतरावर आधारित नसते. विद्यार्थी जेव्हा संकल्पना समजून घेतो, त्यातील तार्किक रचना व कारणमीमांसा ओळखतो, तेव्हा ज्ञान अधिक स्थिर व उपयोगी ठरते. Bruner (1961) यांच्या मते, शिक्षण प्रक्रियेत संकल्पनांची रचना (structure of knowledge) समजून घेणे महत्त्वाचे आहे; केवळ माहितीचा भरणा न करता विद्यार्थ्याने त्याचा उपयोग आणि संबंध शोधणे आवश्यक आहे. त्यामुळे शिकलेले ज्ञान दीर्घकाळ टिकते आणि नवीन परिस्थितीत वापरता येते.

4. ज्ञानाचे हस्तांतरण

बोधनिक अध्ययनामध्ये मिळवलेले ज्ञान नवीन प्रसंगात वापरले जाते. याला "Transfer of Learning" असे म्हटले जाते. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी शालेय पातळीवर शिकलेली बीजगणितीय पद्धत अभियांत्रिकीच्या समस्येत वापरतो, किंवा मानसशास्त्राचा विद्यार्थी वर्गात शिकलेली ‘मेमरी टेक्निक’ आपले वैयक्तिक अभ्यासक्रम नियोजनासाठी वापरतो. Thorndike (1906) यांनी प्रारंभी "हस्तांतरण" हा संकल्पना मांडली, परंतु नंतर Cognitive दृष्टिकोनाने या संकल्पनेला अधिक व्यापक अर्थ दिला. Perkins आणि Salomon (1992) यांच्या मते, ज्ञानाचे हस्तांतरण म्हणजे शिकणाऱ्याने समजलेल्या संकल्पनांचा नवीन संदर्भात लवचिक वापर होय.

5. सक्रिय सहभाग

बोधनिक अध्ययनात शिकणारा निष्क्रीय ग्रहणकर्ता नसतो. तो स्वतःची मानसिक रचना घडविणारा सक्रिय घटक असतो. विद्यार्थी प्रश्न विचारतो, संकल्पना तपासतो, स्वतःच्याच पूर्वानुभवाशी तुलना करतो आणि नव्या माहितीची सांगड घालतो. Piaget (1970) यांच्या मते, संज्ञानात्मक विकास प्रक्रियेत विद्यार्थी स्वतःच्या कृतीतून ज्ञान तयार करतो (constructivism). त्यामुळे शिक्षकाने केवळ माहिती देणारा न राहता मार्गदर्शक, सुविधा पुरविणारा (facilitator) होणे आवश्यक आहे.

शिक्षणातील महत्त्व

बोधनिक अध्ययन पद्धतीत विद्यार्थी केवळ निष्क्रीय ग्रहणकर्ता न राहता शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी बनतो. प्रश्न विचारणे, निरीक्षण करणे, विश्लेषण करणे या क्रियांमुळे विद्यार्थ्याची बौद्धिक कुतूहलता वाढते (Bruner, 1961). अशा प्रक्रियेत विद्यार्थी स्वतःहून माहिती शोधण्याचा आणि पडताळून पाहण्याचा प्रयत्न करतो, ज्यामुळे शिकणे अधिक सखोल आणि टिकाऊ बनते.

बोधनिक अध्ययन विद्यार्थ्याला दिलेल्या परिस्थितीकडे वेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहायला शिकवते. समस्या सोडविण्याच्या प्रक्रियेत तो तर्कशक्ती, अंतर्दृष्टी आणि सृजनशीलतेचा वापर करतो (Köhler, 1925). यामुळे विद्यार्थी जीवनातील वास्तविक समस्यांना तोंड देताना सुजाण निर्णय घेण्यास सक्षम होतो.

पारंपरिक शिक्षणपद्धतीत पाठांतरावर भर दिला जातो, परंतु बोधनिक अध्ययनात संकल्पना समजून घेण्यावर लक्ष केंद्रीत केले जाते. Piaget (1972) च्या मते, मुलांच्या संज्ञानात्मक विकासाच्या पातळीनुसार माहिती ग्रहण आणि त्याचे आकलन घडते. अशा प्रकारे विद्यार्थ्याला विषयातील मूळ तत्त्वे व कारण-परिणामसंबंध समजतात.

बोधनिक दृष्टिकोन विद्यार्थ्याला नवनवीन कल्पना शोधण्यास प्रवृत्त करतो. Guilford (1950) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, सर्जनशीलता ही वैविध्यपूर्ण विचारप्रक्रियेवर (divergent thinking) आधारित असते. बोधनिक अध्ययन विद्यार्थ्याला अनेक पर्यायांचा विचार करून योग्य तो निर्णय घेण्याची संधी देते, ज्यामुळे त्याची कल्पनाशक्ती आणि समीक्षक वृत्ती वृद्धिंगत होते.

बोधनिक अध्ययनाचे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे शिकलेले ज्ञान व्यवहार्य जीवनात लागू करता येते. Vygotsky (1978) यांच्या "Zone of Proximal Development" संकल्पनेनुसार, सामाजिक परस्परसंवादाद्वारे शिकलेले ज्ञान दैनंदिन जीवनातील समस्यांना सोडविण्यास मदत करते. अशा प्रकारे शिक्षण केवळ शैक्षणिक मर्यादेत न राहता सामाजिक व व्यावहारिक पातळीवर उपयुक्त ठरते.

मर्यादा

• प्रत्येक विद्यार्थ्याची बुद्धिमत्ता, स्मरणशक्ती, ग्रहणक्षमता यामध्ये फरक असतो. त्यामुळे सर्व विद्यार्थ्यांना समान स्तरावर बोधनिक अध्ययनाचा लाभ घेता येत नाही (Anderson, 2010). काही विद्यार्थ्यांना गहन संकल्पना समजण्यात अडचण येऊ शकते.
• बोधनिक अध्ययन हे विश्लेषण, चर्चा, शोध व समस्यासोलीकरणावर आधारित असल्याने यासाठी अधिक वेळ लागतो. मोठ्या गटांमध्ये किंवा ठरावीक वेळेत अभ्यासक्रम पूर्ण करण्याच्या दडपणाखाली ही पद्धत प्रभावीपणे राबविणे कठीण ठरते (Ormrod, 2016).
• बोधनिक अध्ययनात शिक्षकाची भूमिका केवळ माहिती देणारी नसून, दिशा दाखवणारी असते. जर शिक्षकाने योग्य मार्गदर्शन केले नाही तर विद्यार्थी गोंधळून जाऊ शकतो किंवा चुकीचे निष्कर्ष काढू शकतो (Schunk, 2012). त्यामुळे शिक्षकाचे नियोजन, मार्गदर्शन आणि सहाय्य महत्त्वाचे ठरते.

समारोप:

बोधनिक अध्ययन ही शिकण्याची आधुनिक व प्रभावी पद्धत आहे. ती विद्यार्थ्याला केवळ ज्ञानसंचयक न ठेवता चिंतक, विश्लेषक आणि समस्या-सोडवणारा व्यक्ती घडवते. पियाजे, ब्रुनर, व्हायगॉट्स्की यांसारख्या मानसशास्त्रज्ञांनी अधोरेखित केलेल्या या दृष्टिकोनाचा वापर शिक्षणप्रक्रियेत केला तर विद्यार्थ्यांचे ज्ञान टिकाऊ, सखोल आणि व्यवहार्य ठरते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Anderson, J. R. (2010). Cognitive Psychology and its Implications (7th ed.). Worth Publishers.

Ausubel, D. P. (1968). Educational Psychology: A Cognitive View. Holt, Rinehart & Winston.

Bruner, J. S. (1961). The act of discovery. Harvard Educational Review, 31(1), 21–32.

Bruner, J. S. (1961). The Process of Education. Harvard University Press.

Guilford, J. P. (1950). Creativity. American Psychologist, 5(9), 444–454.

Köhler, W. (1925). The Mentality of Apes. Harcourt, Brace & World.

Neisser, U. (1967). Cognitive Psychology. Prentice Hall.

Ormrod, J. E. (2016). Human Learning (7th ed.). Boston: Pearson.

Perkins, D. N., & Salomon, G. (1992). Transfer of learning. International Encyclopedia of Education (2nd ed.). Pergamon Press.

Piaget, J. (1952). The Origins of Intelligence in Children. New York: International Universities Press.

Piaget, J. (1970). Psychology and Pedagogy. Viking Press.

Piaget, J. (1970). Science of Education and the Psychology of the Child. Orion Press.

Piaget, J. (1972). The Psychology of the Child. New York: Basic Books.

Schunk, D. H. (2012). Learning Theories: An Educational Perspective (6th ed.). Boston: Pearson.

Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Harvard University Press.

Wertheimer, M. (1923). Laws of Organization in Perceptual Forms. Psychologische Forschung, 4, 301–350.

Woolfolk, A. (2016). Educational Psychology (13th ed.). Pearson.