कॅनन-बार्ड सिद्धांत |Cannon-Bard Theory

 

कॅनन-बार्ड सिद्धांत (Cannon-Bard Theory)

भावनांचा अभ्यास हा मानसशास्त्राच्या इतिहासात एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि गुंतागुंतीचा विषय राहिला आहे. मानवी भावना नेमक्या कशा उत्पन्न होतात, त्यांचा शारीरिक प्रतिक्रिया यांच्याशी काय संबंध असतो, आणि या दोन्ही प्रक्रिया कोणत्या क्रमाने घडतात, हा प्रश्न विविध मानसशास्त्रज्ञ आणि शरीरक्रियाशास्त्रज्ञांनी वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून अभ्यासला आहे. या संदर्भात वाल्टर बी. कॅनन आणि फिलिप बार्ड यांनी मांडलेला कॅनन-बार्ड सिद्धांत हा भावनांच्या वैज्ञानिक अभ्यासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानला जातो.

19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात व 20व्या शतकाच्या सुरुवातीस भावनांचे स्पष्टीकरण करण्याचा सर्वात प्रभावी सिद्धांत म्हणजे जेम्स-लॅंग सिद्धांत होता. या सिद्धांतानुसार, प्रथम एखाद्या उद्दिपकाला प्रतिसाद म्हणून शरीरात बदल (उदा. हृदयाचे ठोके वेगाने होणे, स्नायू ताणणे, घाम येणे) होतात आणि या शारीरिक प्रतिक्रियांमुळे आपण भावना अनुभवतो. उदाहरणार्थ, "आपले हृदय वेगाने धडधडते म्हणून आपल्याला भीती वाटते" असे या सिद्धांताचे साधे रूप स्पष्ट करता येईल (James, 1884; Lange, 1885).

परंतु, या सिद्धांतात काही मर्यादा होत्या. कॅनन यांनी निदर्शनास आणले की अनेक शारीरिक प्रतिक्रिया या फारच सारख्या स्वरूपाच्या असतात. उदाहरणार्थ, भीती, राग आणि उत्साह या सर्व भावनांमध्ये हृदयाची गती वाढते किंवा स्नायूंमध्ये ताण येतो. मग केवळ या शारीरिक बदलांवरून नेमकी कोणती भावना अनुभवली जात आहे हे ओळखणे कठीण ठरते (Cannon, 1927). शिवाय, अनेकदा भावना शारीरिक बदल होण्याआधीच अनुभवता येतात, यामुळे "शारीरिक प्रतिक्रिया आधी आणि भावना नंतर" हा सिद्धांत अपुरा ठरतो.

याच कारणामुळे कॅनन आणि नंतर बार्ड यांनी वेगळे मत मांडले. त्यांनी असे सुचवले की भावना आणि शारीरिक प्रतिक्रिया या एकमेकांपासून स्वतंत्र असून, त्या एकाच वेळी घडतात. कॅनन यांच्या संशोधनानुसार, भावना उत्पन्न होण्यात मेंदूतील थलॅमस या रचनेची प्रमुख भूमिका आहे. त्यांनी प्रयोगांद्वारे दाखवून दिले की थलॅमस एखाद्या भावनिक उद्दिपकाला प्रतिसाद म्हणून दोन स्वतंत्र संदेश पाठवतो, एक मेंदूच्या कॉर्टेक्सकडे (जिथे भावनेचा जाणीवपूर्वक अनुभव होतो) आणि दुसरा स्वायत्त चेतासंस्था (जिथे शारीरिक प्रतिक्रिया निर्माण होतात) (Cannon, 1931).

फिलिप बार्ड यांनी कॅनन यांच्या कल्पनांचा विस्तार केला. बार्ड यांच्या मते, भावनांचा अनुभव निर्माण करण्यात थलॅमस एक केंद्रबिंदू असला तरी, हायपोथलॅमस आणि मेंदूचे इतर भाग देखील महत्त्वाचे आहेत (Bard, 1934). त्यांच्या संशोधनामुळे कॅनन-बार्ड सिद्धांत अधिक व्यापक आणि शास्त्रीय पायावर उभा राहिला.

कॅनन-बार्ड सिद्धांताची मांडणी

कॅनन-बार्ड सिद्धांत हा 1927 मध्ये वाल्टर कॅनन यांनी आणि त्यानंतर फिलिप बार्ड यांनी विकसित केला. या सिद्धांतानुसार, मानवी भावना व शारीरिक प्रतिक्रिया या दोन्ही एकाच वेळी घडतात, म्हणजेच त्या परस्परांवर अवलंबून नसतात. कॅनन यांनी आपल्या संशोधनात असे दाखवून दिले की शारीरिक बदल (जसे की हृदयाची गती वाढणे किंवा श्वासोच्छ्वास वाढणे) इतक्या लवकर आणि विविध प्रकारे घडतात की फक्त त्यावरून वेगवेगळ्या भावना स्पष्ट करणे अशक्य आहे (Cannon, 1927). म्हणूनच, त्यांनी जेम्स-लॅंग सिद्धांताला आव्हान दिले, ज्यामध्ये भावना या शारीरिक प्रतिक्रियांचे परिणाम मानल्या जात होत्या.

कॅनन-बार्ड सिद्धांतानुसार, जेव्हा एखादी भावनिक उद्दीपक आपल्याला भेटते, जसे की अचानक धोका, आनंदाची बातमी किंवा राग आणणारी घटना, तेव्हा त्याचा प्रभाव थेट थलॅमस वर होतो. थलॅमस हा मेंदूतील एक महत्त्वाचा केंद्रबिंदू आहे जो वेदनांच्या (sensory) माहितीचे वितरण करतो. या सिद्धांतानुसार, थलॅमस एकाच वेळी दोन वेगवेगळ्या संदेशांची देवाणघेवाण करतो.

• मेंदूच्या कॉर्टेक्सकडे (Cerebral Cortex) → ज्यामुळे आपण त्या भावनेचा जाणीवपूर्वक अनुभव घेतो, म्हणजे आपणास समजते की आपण आनंदी, दुःखी किंवा घाबरलेलो आहोत.
• स्वायत्त चेतासंस्थेकडे (Autonomic Nervous System) → ज्यामुळे आपल्या शरीरात तात्काळ शारीरिक प्रतिक्रिया निर्माण होतात, जसे की हृदयाचे ठोके वेगाने होणे, रक्तदाब वाढणे, घाम येणे, स्नायूंमध्ये ताण निर्माण होणे इत्यादी (Bard, 1934).

या सिद्धांताची मांडणी म्हणजे भावना आणि शारीरिक प्रतिक्रिया या समांतर आणि स्वतंत्र घडामोडी आहेत. त्या एकमेकांच्या परिणामस्वरूप नसून, दोन्ही थलॅमसच्या क्रियेमुळे एकाच वेळी प्रकट होतात. म्हणूनच, भीती, राग किंवा आनंद या भावना अनुभवताना शरीराची प्रतिक्रिया ही एकाच क्षणी दिसून येते, नंतर किंवा आधी नव्हे.

    कॅनन-बार्ड सिद्धांत समजावून सांगण्यासाठी सर्वसाधारणपणे सापाचे उदाहरण दिले जाते. समजा एखाद्या व्यक्तीला अंधाऱ्या ठिकाणी अचानक साप दिसतो.

• जेम्स-लॅंगे सिद्धांतानुसार: त्या व्यक्तीचे हृदय वेगाने धडकू लागते, हात थरथरू लागतात, घाम फुटतो. या शारीरिक बदलांचा अनुभव घेतल्यानंतर तो व्यक्ती "मी घाबरलो आहे" असे जाणवतो. म्हणजेच, शारीरिक बदल आधी → भावना नंतर.
• कॅनन-बार्ड सिद्धांतानुसार: साप दिसताच त्याचा प्रभाव थेट थलॅमसवर होतो. थलॅमस एकाच वेळी दोन संदेश पाठवतो—
• मेंदूच्या कॉर्टेक्सकडे → व्यक्तीला लगेच भीतीची जाणीव होते.
• शरीराकडे → हृदयाची गती वाढते, घाम फुटतो, स्नायूंमध्ये ताण येतो.

याचा अर्थ असा की भीतीचा अनुभव आणि शारीरिक प्रतिक्रिया या दोन्ही एकाच वेळी आणि स्वतंत्रपणे घडतात (Cannon, 1931; Bard, 1934).

कॅनन-बार्ड सिद्धांताची वैशिष्ट्ये

1. समांतर घडामोडी (Simultaneous Occurrence)

कॅनन-बार्ड सिद्धांताची सर्वात महत्त्वाची वैशिष्ट्य म्हणजे भावना आणि शारीरिक प्रतिक्रिया या एकाच वेळी व स्वतंत्रपणे घडतात. याचा अर्थ असा की जेव्हा एखादा व्यक्ती भावनिक परिस्थितीला सामोरा जातो, तेव्हा त्याच्या शरीरात (जसे की हृदयाची गती वाढणे, घाम येणे, स्नायूंमध्ये ताण) शारीरिक प्रतिक्रिया उमटतात आणि त्याच वेळी व्यक्तीच्या मनात भावनिक अनुभव (भीती, राग, आनंद, दु:ख इ.) निर्माण होतो. या दोन्ही प्रतिक्रिया एकमेकांपासून स्वतंत्र असतात, परंतु त्या एकाच क्षणी घडतात (Cannon, 1927). हे मत जेम्स-लॅंगे सिद्धांताच्या विपरीत आहे, कारण जेम्स-लॅंगे मतानुसार शारीरिक प्रतिक्रिया आधी घडते आणि तिच्या आधारे भावनिक अनुभव तयार होतो. कॅनन-बार्ड सिद्धांताने हा क्रम उलट करून दोन्ही घडामोडींची समांतरता अधोरेखित केली.

2. मेंदूचा भर (Role of the Brain – Thalamus and Hypothalamus)

या सिद्धांतात थलॅमस आणि नंतरच्या संशोधनात हायपोथलॅमस यांच्या भूमिकेवर विशेष भर दिला गेला. कॅनन यांनी प्रयोगांमधून दाखवले की थलॅमस हा भावनिक अनुभव घडविणारा मध्यवर्ती घटक आहे. जेव्हा एखादे भावनिक उत्तेजन (उदा. धोका किंवा आनंददायी प्रसंग) जाणवते, तेव्हा थॅलेमस मेंदूच्या कॉर्टेक्सला संदेश पाठवतो, ज्यामुळे आपण भावनांचा जाणीवपूर्वक अनुभव घेतो, आणि त्याच वेळी ऑटोनॉमिक नर्व्हस सिस्टिमला (ANS) संदेश देतो, ज्यामुळे शरीरात शारीरिक प्रतिक्रिया दिसतात (Bard, 1934).

नंतरच्या संशोधनांनी दाखवले की फक्त थलॅमस नाही तर हायपोथलॅमस देखील भावनिक प्रतिक्रियांना दिशा देतो. विशेषतः "sham rage" experiments मध्ये प्राण्यांच्या हायपोथलॅमसचे भाग उत्तेजित केल्यावर कृत्रिमरित्या रागाच्या प्रतिक्रिया निर्माण झाल्या (Cannon & Bard, 1929). या प्रयोगांनी स्पष्ट केले की भावनांच्या प्रक्रियेत मेंदूतील मध्यवर्ती रचनांचा (Central Structures) थेट सहभाग आहे.

3. जेम्स-लॅंगे सिद्धांताला आव्हान (Challenge to James-Lange Theory)

कॅनन-बार्ड सिद्धांताने सर्वात मोठे योगदान म्हणजे जेम्स-लॅंगे सिद्धांताला आव्हान देणे होय. जेम्स-लॅंगे सिद्धांतानुसार, आपण एखादी भावना अनुभवतो कारण आपल्याला शरीरातील शारीरिक प्रतिक्रिया जाणवतात. उदाहरणार्थ, "आपण रडतो म्हणून दु:खी होतो, पळतो म्हणून घाबरतो." कॅनन आणि बार्ड यांनी या विचारसरणीवर टीका केली. त्यांचे म्हणणे होते की:

• शारीरिक बदल खूप हळू असतात; जर भावना शारीरिक बदलांवर अवलंबून असतील तर भावनिक अनुभवही उशिरा यायला हवा. पण प्रत्यक्षात भावना अत्यंत वेगाने निर्माण होतात.
• एकाच शारीरिक प्रतिक्रिया वेगवेगळ्या भावनांशी निगडित असतात (उदा. हृदयाची धडधड राग, भीती किंवा आनंदात दिसते), त्यामुळे शारीरिक बदलांवरून नेमकी भावना ओळखता येत नाही.
• शारीरिक प्रतिक्रिया कधी कधी कृत्रिमरीत्या घडवून आणता येतात, पण त्याने नेहमीच वास्तविक भावना निर्माण होत नाहीत (Cannon, 1927; Bard, 1934).

यावरून त्यांनी असा निष्कर्ष काढला की शारीरिक प्रतिक्रिया या भावनांचा "कारण" नसून त्या केवळ भावनिक प्रक्रियेचे परिणाम आहेत. म्हणजेच भावना आणि शारीरिक बदल यांचे मूळ एकाच मेंदूतील प्रक्रियेत आहे, पण त्या एकमेकांच्या कारण-परिणामसंबंधात नाहीत.

वरील तीन वैशिष्ट्यांवरून असे दिसते की कॅनन-बार्ड सिद्धांताने भावनिक अनुभवाचे स्वरूप समजावून घेण्यासाठी एक नवीन दृष्टिकोन दिला. त्यांनी भावनांच्या अभ्यासाला केवळ शारीरिकतेपासून वेगळे करून न्यूरोसायन्सशी जोडले. विशेषतः थॅलेमस आणि हायपोथॅलेमस यांचे महत्त्व अधोरेखित करून, त्यांनी पुढील संशोधनासाठी मार्ग मोकळा केला. जेम्स-लॅंगे सिद्धांताच्या मर्यादा दाखवून त्यांनी भावनांचा अभ्यास अधिक व्यापक बनवला, ज्यामुळे आधुनिक काळात "limbic system," "amygdala" आणि "prefrontal cortex" यांच्या भूमिकेवर झालेल्या संशोधनाचा पाया रचला गेला.

टीका (Criticism)

कॅनन-बार्ड सिद्धांताने भावनांचा अनुभव आणि शारीरिक प्रतिक्रिया हे एकाच वेळी घडतात, असे स्पष्ट केले. तथापि, पुढील संशोधनांनी या सिद्धांतावर काही महत्त्वाच्या आक्षेप नोंदवले.

प्रथम, कॅनन आणि बार्ड यांनी थॅलेमसला भावनांच्या अनुभवासाठी प्रमुख जबाबदार मानले होते. पण नंतरच्या संशोधनांमध्ये असे दिसून आले की लिंबिक प्रणाली (Limbic System), विशेषतः Amygdala, भावना अनुभवण्यात आणि त्यांच्या तीव्रतेत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. LeDoux (1996) यांच्या संशोधनाने दाखवून दिले की Amygdala भीतीसारख्या भावनांमध्ये केवळ शारीरिक प्रतिक्रिया निर्माण करत नाही, तर त्या भावनांचा जाणीवपूर्वक अनुभव घेण्यामध्येही योगदान देते. त्यामुळे भावना ही थॅलेमसपुरती मर्यादित प्रक्रिया नाही, तर ती अनेक मेंदूविभागांच्या समन्वयावर आधारित आहे.

दुसरे म्हणजे, काही संशोधनांनी असे दर्शविले की शारीरिक प्रतिक्रिया भावना येण्यापूर्वीही दिसतात. उदाहरणार्थ, Zajonc (1984) यांनी “preferences need no inferences” या संकल्पनेतून दाखवले की काही वेळा शारीरिक आणि अवचेतन प्रतिक्रिया भावनिक अनुभवापूर्वी घडतात. यामुळे “कोण आधी – शारीरिक प्रतिक्रिया की भावना?” हा प्रश्न वादग्रस्त राहिला. यावर Schachter आणि Singer (1962) यांचा द्वि-घटक सिद्धांत (Two-Factor Theory of Emotion) महत्त्वाचा ठरला, ज्यात शारीरिक प्रतिक्रिया आणि त्याचे संज्ञानात्मक (cognitive) स्पष्टीकरण या दोन्हींच्या एकत्रीकरणाने भावना निर्माण होतात, असे सांगितले गेले.

तिसरे म्हणजे, भावना ही प्रक्रिया अत्यंत जटिल आणि बहुपेडी आहे. ती केवळ थॅलेमसच्या कार्यावर अवलंबून नाही. आजच्या न्यूरोसायन्स संशोधनांनुसार, प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्स, Amygdala, हिप्पोकॅम्पस, इन्सुला इत्यादी भाग भावना समजणे, नियंत्रीत करणे, आणि सामाजिक परिस्थितींमध्ये त्यांचा वापर करणे या सर्व प्रक्रियांमध्ये सहभागी असतात (Pessoa, 2008). यामुळे कॅनन-बार्ड सिद्धांत एकतर्फी ठरतो, कारण त्यात या जटिल संरचना आणि परस्परसंवादांचा विचार केलेला नाही.

योगदान (Contribution)

वरील टीकांनंतरही, कॅनन-बार्ड सिद्धांताचे मानसशास्त्र आणि न्यूरोसायन्स क्षेत्रात मोठे योगदान आहे. या सिद्धांताने प्रथमच भावनांचा अभ्यास मेंदूच्या जैविक संरचनेशी जोडला, ही त्याची ऐतिहासिक देणगी आहे. जेम्स-लॅंगे सिद्धांताप्रमाणे केवळ शारीरिक प्रतिक्रियांवर लक्ष केंद्रित न करता, कॅनन-बार्ड सिद्धांताने मेंदूतील संरचनांच्या भूमिकेला अधोरेखित केले, ज्यामुळे नंतरच्या न्यूरोसायंटिफिक संशोधनाला दिशा मिळाली.

Cannon (1927) यांनी "thalamic theory of emotion" मांडून भावनिक अनुभवाचा केंद्रबिंदू मेंदूत असल्याचे स्पष्ट केले. याच विचाराने पुढे Paul MacLean यांनी "limbic system theory of emotion" (1949) विकसित केला, ज्यामुळे भावनांचा अभ्यास अधिक सखोल आणि व्यापक झाला.

आजच्या आधुनिक न्यूरोसायन्समध्ये जरी Amygdala, prefrontal cortex, hippocampus, insula अशा अनेक भागांचा समावेश करून भावनांचे स्पष्टीकरण केले जाते, तरीही कॅनन-बार्ड सिद्धांताने या संशोधनाची पायाभरणी केली. म्हणूनच हा सिद्धांत ऐतिहासिक दृष्ट्या मैलाचा दगड मानला जातो. यामुळे भावनांचा अभ्यास केवळ तात्त्विक न राहता, तो वैज्ञानिक व जैविक प्रक्रियांशी जोडला गेला (Gross, 2014).

समारोप:

कॅनन-बार्ड सिद्धांत हा भावनांच्या मानसशास्त्रातील एक क्रांतिकारी टप्पा होता. त्याने स्पष्ट केले की भावना आणि शारीरिक प्रतिक्रिया या एकत्रितपणे घडतात, आणि त्यामुळे मानवी अनुभव अधिक सुस्पष्टपणे समजावून घेता येतो. आजच्या आधुनिक संशोधनात जरी या सिद्धांतात सुधारणा झाल्या असल्या, तरी तो भावनांच्या अभ्यासातील एक मूलभूत पायरी मानला जातो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Bard, P. (1934). On emotional expression after decortication with some remarks on certain theoretical views. Psychological Review, 41(4), 309–329.

Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. The American Journal of Psychology, 39(1/4), 106–124.

Cannon, W. B. (1931). Again the James-Lange and the thalamic theories of emotion. Psychological Review, 38(4), 281–295.

Cannon, W. B., & Bard, P. (1929). Bodily changes in pain, hunger, fear and rage. New York: Appleton-Century-Crofts.

Gross, J. J. (2014). Handbook of Emotion Regulation. Guilford Press.

James, W. (1884). What is an emotion? Mind, 9(34), 188–205.

Lange, C. G. (1885). The emotions. Baltimore: Williams & Wilkins.

LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. Simon & Schuster.

Pessoa, L. (2008). On the relationship between emotion and cognition. Nature Reviews Neuroscience, 9(2), 148–158.

Schachter, S., & Singer, J. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69(5), 379–399.

Zajonc, R. B. (1984). On the primacy of affect. American Psychologist, 39(2), 117–123.