शॅक्टर–सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत (Schachter-Singer Two-Factor Theory)

 

शॅक्टर–सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत (Schachter-Singer Two-Factor Theory)

भावना हा मानसशास्त्रातील अत्यंत गुंतागुंतीचा विषय आहे. 19व्या शतकापासून मानसशास्त्रज्ञांनी विविध सिद्धांत मांडून भावनांचे स्वरूप, त्यांची निर्मिती आणि परिणाम समजावून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. या पार्श्वभूमीवर स्टॅन्ली शॅक्टर आणि जेरोम ई. सिंगर यांनी 1962 मध्ये प्रस्तावित केलेला द्वि-घटक सिद्धांत अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानला जातो. या सिद्धांतात भावनांच्या निर्मितीत शारीरिक उत्तेजना आणि बोधात्मक लेबलिंग या दोन घटकांचा परस्परसंबंध अधोरेखित केला गेला आहे. यामुळे हा सिद्धांत पूर्वीच्या केवळ शारीरिक किंवा केवळ मानसिक घटकांवर भर देणाऱ्या सिद्धांतांपेक्षा अधिक संतुलित व वास्तवदर्शी ठरतो.

सिद्धांताचा गाभा

शॅक्टर आणि सिंगर यांच्या मते भावना निर्माण होण्याची प्रक्रिया दोन टप्प्यांत घडते.

(अ) शारीरिक उत्तेजना (Physiological Arousal):

भावनांची सुरुवात शरीरात होणाऱ्या जैविक बदलांपासून होते. उदाहरणार्थ, हृदयाची धडधड वाढणे, रक्तदाब वाढणे, स्नायू ताणले जाणे, श्वासोच्छ्वासाचा वेग वाढणे, घाम येणे इत्यादी (Reeve, 2018). हे बदल अनुकंपी मज्जासंस्थेच्या क्रियाशीलतेमुळे घडतात. हे बदल आपल्याला केवळ "उत्तेजना" (arousal) असल्याची जाणीव करून देतात, परंतु त्याला कोणतेही विशिष्ट भावनिक लेबल अजून मिळालेले नसते.

(आ) बोधात्मक लेबलिंग (Cognitive Labelling):

शारीरिक बदलांची जाणीव झाल्यानंतर व्यक्ती आपल्या आजूबाजूच्या परिस्थितीचा अर्थ लावते आणि त्या बदलांना योग्य "भावनिक लेबल" देते (Gross, 2010). उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती निर्जन अंधाऱ्या गल्लीत चालत असताना हृदय वेगाने धडधडत आहे असे जाणवले, तर ती व्यक्ती त्या परिस्थितीला "धोकादायक" मानून त्या शारीरिक बदलांना भीती असे लेबल देईल. परंतु जर त्याच धडधडीचा अनुभव एखाद्या प्रिय व्यक्तीला भेटल्यावर आला, तर तो अनुभव आनंद किंवा प्रेम म्हणून समजला जाईल. यावरून स्पष्ट होते की शारीरिक बदल हे सारखेच असले तरी परिस्थितीनुसार त्यांचे अर्थ लावले जातात आणि त्यानुसार भावनांची निर्मिती होते (Schachter, 1971).

म्हणजेच, भावना = शारीरिक उत्तेजना + बोधात्मक लेबलिंग.

शॅक्टर–सिंगर सिद्धांत दैनंदिन जीवनात स्पष्ट दिसतो. उदाहरणार्थ, एका विद्यार्थ्याला परीक्षा देताना हाताला घाम येतो, हृदय वेगाने धडधडते. जर त्या विद्यार्थ्याला विषय अवघड वाटत असेल तर तो अनुभव भीती आणि तणाव म्हणून समजला जाईल. पण जर तोच विद्यार्थी आपला आत्मविश्वास वाढवून "मी व्यवस्थित तयारी केली आहे" असे मानला, तर त्याच शारीरिक बदलांना तो उत्सुकता (excitement) असे लेबल देईल. यावरून दिसून येते की भावना या केवळ जैविक प्रतिक्रिया नसून त्यांच्या अर्थ लावण्याच्या प्रक्रियेवरही अवलंबून असतात (Reisenzein, 1983).

शॅक्टर आणि सिंगर यांचा 1962 चा प्रयोग (Epinephrine Injection Study)

भावनांचा अभ्यास करण्यासाठी शॅक्टर आणि सिंगर (1962) यांनी केलेला प्रयोग मानसशास्त्राच्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. या प्रयोगाचा उद्देश हा होता की भावना केवळ शारीरिक प्रतिक्रियांमुळे निर्माण होतात की त्या प्रतिक्रियांना व्यक्तीने दिलेल्या बोधात्मक अर्थामुळे त्यांचे स्वरूप ठरते?

या प्रयोगात संशोधकांनी एपिनेफ्रिन नावाचे औषध वापरले. हे औषध शरीरात दिल्यास हृदयाचे ठोके वाढणे, रक्तदाब वाढणे, थरथर कापणे, हातपाय थंड पडणे अशा प्रकारचे शारीरिक उत्तेजन निर्माण करते. प्रयोगासाठी सहभागी चार गटात विभागले गेले.

• काहींना औषध देऊन त्याचे दुष्परिणाम स्पष्टपणे सांगितले गेले (उदा. “हृदय वेगाने धडधडेल, थोडा थरथर कापाल”).
• काहींना औषध दिले गेले पण त्याचे परिणाम काय होतील याची कोणतीही माहिती दिली गेली नाही.
• काहींना औषध देऊन चुकीची माहिती देण्यात आली (उदा. “डोकेदुखी होईल” असे सांगणे, प्रत्यक्षात मात्र हृदयाची धडधड वाढत होती).
• नियंत्रण गटात (control group) काही सहभागींना प्लेसिबो (saline injection) देण्यात आले.

औषध दिल्यानंतर सहभागींची भावनिक प्रतिक्रिया मोजण्यासाठी त्यांना दोन भिन्न परिस्थितींमध्ये ठेवण्यात आले. एका खोलीत “सहभागी” म्हणून ठेवलेल्या व्यक्तीने (खरंतर संशोधकांचा साथीदार – confederate) आनंदी, खेळकर व हसतमुख वर्तन केले. दुसऱ्या परिस्थितीत त्याच प्रकारचा साथीदार रागावलेला, आक्रमक व चिडचिडा वर्तन दाखवत होता.

प्रयोगातील निरीक्षण:

• ज्या सहभागींना औषधाचे खरे परिणाम माहित होते त्यांनी आपल्या शारीरिक बदलांना औषधामुळे झाले असे मानले. त्यामुळे त्यांनी आनंदी किंवा रागीट परिस्थितीत फारसा प्रभाव दाखवला नाही.
• पण ज्या सहभागींना औषधाच्या परिणामांची माहिती नव्हती, त्यांनी त्या शारीरिक बदलांना परिस्थितीशी जोडले. आनंदी वातावरणात त्यांनी स्वतःला अधिक आनंदी असल्याचे सांगितले व तसेच वर्तन केले. रागीट वातावरणात त्यांनी स्वतःला अधिक चिडचिडे किंवा रागावलेले अनुभवले.

या प्रयोगातून हे निष्पन्न झाले की शारीरिक उत्तेजना ही भावना निर्माण करण्यासाठी आवश्यक असते, पण त्या उत्तेजनेला आपण दिलेले संज्ञानात्मक लेबल (cognitive labeling) हाच घटक ठरवतो की ती भावना आनंदाची आहे की रागाची (Schachter & Singer, 1962). म्हणजेच, एकाच प्रकारचे शारीरिक बदल परिस्थितीनुसार वेगवेगळ्या भावनांमध्ये प्रकट होऊ शकतात.

सिद्धांताचे महत्त्व

शॅक्टर-सिंगर द्वि-घटक सिद्धांताचे मानसशास्त्रातील सर्वात मोठे महत्त्व म्हणजे तो भावनांच्या अभ्यासातील दोन प्रमुख ऐतिहासिक सिद्धांतांमध्ये म्हणजे जेम्स-लँग आणि कॅनन-बार्ड सिद्धांतामधील संकल्पनात्मक दुवा ठरतो. जेम्स-लँग सिद्धांतानुसार भावना या केवळ शारीरिक बदलांमुळे निर्माण होतात, तर कॅनन-बार्ड सिद्धांतात भावनिक अनुभव आणि शारीरिक उत्तेजना हे एकाच वेळी आणि स्वतंत्रपणे घडतात (James, 1884; Cannon, 1927). शॅक्टर-सिंगर यांनी मात्र भावना ही केवळ शारीरिक प्रक्रियेची परिणती नसून ती शारीरिक उत्तेजना व त्या उत्तेजनाचे बोधात्मक लेबलिंग या दोन घटकांच्या परस्परसंवादातून निर्माण होते असे मांडले. त्यामुळे हा सिद्धांत भावनांच्या समजुतीसाठी समतोल दृष्टिकोन प्रदान करतो (Schachter & Singer, 1962).

या सिद्धांताचा प्रभाव केवळ भावनिक मानसशास्त्रापुरता मर्यादित राहिला नाही, तर तो सामाजिक मानसशास्त्रातदेखील महत्त्वाचा ठरला. सामाजिक परिस्थितीतील आपल्या भावनिक प्रतिक्रिया आपण कशा प्रकारे बोधात्मक अर्थ लावून घडवतो, हे या सिद्धांताने स्पष्ट केले (Parkinson, 1995). उदाहरणार्थ, एखाद्या समूहातील इतर लोकांच्या वर्तनावरून आपण आपल्या शारीरिक उत्तेजनांना विशिष्ट लेबल लावतो, ज्यामुळे सामूहिक भावना किंवा “emotional contagion” निर्माण होऊ शकते.

याशिवाय, या सिद्धांताचा उपयोग समुपदेशन मानसशास्त्र व मानसिक आरोग्य संशोधन यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. तणाव, चिंता किंवा नैराश्य यांसारख्या मानसिक अवस्थांमध्ये शारीरिक व मानसिक घटक एकत्रितपणे कसे कार्य करतात हे या दृष्टिकोनातून समजून घेता येते (Reisenzein, 1983). उदाहरणार्थ, क्लायंट्सना त्यांच्या शारीरिक संवेदनांची योग्य समज व त्यांचे बोधात्मक पुनर्मूल्यांकन (cognitive reappraisal) शिकविणे हे भावनात्मक व्यवस्थापनात प्रभावी ठरते. त्यामुळे हा सिद्धांत भावनिक नियोजन व मनोचिकित्सा यामध्ये आजही महत्त्वाचा आहे.

टीका व मर्यादा

जरी शॅक्टर-सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत भावनिक मानसशास्त्रासाठी एक महत्त्वपूर्ण योगदान मानला जातो, तरीही त्यावर अनेक टीका व मर्यादा व्यक्त करण्यात आल्या आहेत. प्रथम, या सिद्धांताला बळकट करण्यासाठी केलेल्या प्रयोगांचे परिणाम अनेक वेळा यशस्वीरित्या पुनरुत्पादित (replicate) करता आले नाहीत. शॅक्टर आणि सिंगर यांच्या मूळ 1962 च्या प्रयोगात भावनात्मक लेबलिंगवर वातावरणाचा प्रभाव दिसून आला, परंतु नंतरच्या अभ्यासांमध्ये त्याच प्रकारचे निष्कर्ष मिळाले नाहीत (Marshall & Zimbardo, 1979). त्यामुळे या सिद्धांताच्या प्रयोगात्मक वैधतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले.

दुसरे म्हणजे, हा सिद्धांत सर्व भावनांचे स्पष्टीकरण करू शकत नाही. काही भावना, विशेषतः भीती (fear), या अतिशय जलद गतीने उद्भवतात. उदाहरणार्थ, जंगलात अचानक साप दिसल्यास भीतीची प्रतिक्रिया क्षणात निर्माण होते, आणि त्या क्षणी संज्ञानात्मक लेबलिंगसाठी वेळ मिळत नाही. त्यामुळे भीतीसारख्या तातडीच्या भावना या सिद्धांताच्या चौकटीत पुरेशा प्रमाणात स्पष्ट करता येत नाहीत (LeDoux, 1996).

तिसरे म्हणजे, आधुनिक न्यूरोसायन्स संशोधनाने दाखवून दिले आहे की मेंदूमधील काही विशिष्ट रचना, विशेषतः अमिग्डाला (Amygdala), काही भावनांच्या निर्मितीत थेट भूमिका बजावतात. उदा., LeDoux (2000) यांच्या संशोधनानुसार भीतीसारख्या भावनांचे सक्रियण मेंदूतील थेट न्यूरल मार्गांनी (fast pathways) होते, जे संज्ञानात्मक प्रक्रियांना वळसा घालतात. या निष्कर्षामुळे असे स्पष्ट होते की भावना नेहमीच शारीरिक उत्तेजना आणि संज्ञानात्मक लेबलिंगच्या संयोगातून निर्माण होत नाहीत, तर काही भावना ही अधिक जैविक व स्वयंचलित स्वरूपाच्या असतात.

या सर्व टीकांनंतरही, शॅक्टर-सिंगर द्वि-घटक सिद्धांताचे स्थान मानसशास्त्राच्या इतिहासात महत्त्वाचे आहे कारण त्याने भावनांच्या अभ्यासाला शरीर आणि मन या दोन्ही घटकांचा समतोल विचार करण्यास प्रवृत्त केले.

समारोप:

शॅक्टर–सिंगर यांचा द्वि-घटक सिद्धांत भावनांच्या अभ्यासात क्रांतिकारी टप्पा ठरला. त्यांनी दाखवून दिले की भावना या केवळ जैविक प्रक्रिया नसून त्या परिस्थितीनुसार आपण दिलेल्या संज्ञानात्मक अर्थाशी घट्ट निगडित आहेत. यामुळेच आजही मानसशास्त्राच्या अभ्यासक्रमात या सिद्धांताला महत्त्वाचे स्थान दिले जाते.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ:

Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. The American Journal of Psychology, 39(1/4), 106–124.

Clore, G. L., & Ortony, A. (2008). Appraisal theories: How cognition shapes affect into emotion. In M. Lewis, J. M. Haviland-Jones & L. F. Barrett (Eds.), Handbook of emotions (3rd ed., pp. 628–642). New York: Guilford Press.

Gross, J. J. (2010). Emotion regulation and psychopathology: A transdiagnostic approach to etiology and treatment. Guilford Press.

James, W. (1884). What is an emotion? Mind, 9(34), 188–205.

LeDoux, J. E. (1996). The Emotional Brain: The Mysterious Underpinnings of Emotional Life. New York: Simon & Schuster.

LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. Annual Review of Neuroscience, 23, 155–184.

Marshall, R. D., & Zimbardo, P. G. (1979). Affective consequences of inadequately explained physiological arousal. Journal of Personality and Social Psychology, 37(6), 970–988.

Parkinson, B. (1995). Ideas and realities of emotion. Routledge.

Reeve, J. (2018). Understanding Motivation and Emotion (7th ed.). Wiley.

Reisenzein, R. (1983). The Schachter theory of emotion: Two decades later. Psychological Bulletin, 94(2), 239–264.

Schachter, S. (1971). Emotion, obesity, and crime. Academic Press.

Schachter, S., & Singer, J. E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological Review, 69(5), 379–399.