संसाधन वितरण सिद्धांत |Resource Allocation Theory

 

संसाधन वितरण सिद्धांत (Resource Allocation Theory)

मानवी बोधन प्रणाली ही अत्यंत गुंतागुंतीची असून ती एकाच वेळी अनेक माहिती प्रक्रियांचे नियमन करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती चालत असताना संभाषण करू शकते, किंवा गाडी चालवत असताना संगीत ऐकू शकते. तथापि, या क्षमतेला एक मर्यादा असते. लक्ष देण्याची क्षमता (attention capacity) ही अमर्याद नसून, ती एका ठराविक पातळीपर्यंतच कार्यक्षम असते. म्हणजेच, मनुष्य किती माहितीवर लक्ष केंद्रीत करू शकतो हे ठराविक संसाधनांवर अवलंबून असते. या मर्यादेचा अभ्यास करून मानसशास्त्रज्ञ डॅनियल काह्नेमन (1973) यांनी Resource Allocation Theory अथवा Capacity Model of Attention नावाचा सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, अवधान ही एखाद्या फिल्टरसारखी न राहता एक मर्यादित उर्जेचा साठा आहे जो परिस्थितीनुसार विविध कार्यांमध्ये विभागला जातो.

सिद्धांताची पार्श्वभूमी

अवधानाच्या अभ्यासाचा इतिहास पाहिला तर 1950–1960 च्या दशकात मांडले गेलेले Filter Models महत्त्वाचे ठरतात. ब्रॉडबेंट (1958) यांनी Early Selection Model मध्ये अवधान हे एका फिल्टरप्रमाणे कार्य करते अशी मांडणी केली. त्यांच्या मते, वेदनात्मक पातळीवर आलेली सर्व माहिती एकदम प्रक्रियेत येत नाही; उलट काही माहिती निवडली जाते आणि उर्वरित गाळली (filtered out) जाते. त्यानंतर ट्रिजमन (Treisman, 1964) यांनी Attenuation Model मांडले, ज्यामध्ये माहिती पूर्णपणे गाळली जात नाही तर तिची तीव्रता (intensity) कमी केली जाते असे सुचविले. या दोन्ही सिद्धांतांमध्ये लक्ष हे कोणती माहिती निवडली जाते यावर केंद्रित होते.

काह्नेमन यांनी या दृष्टिकोनाला एक वेगळा आयाम दिला. त्यांनी अवधान हे मर्यादित बोधात्मक संसाधन मानले, जे परिस्थितीनुसार विविध कार्यांमध्ये विभागले जाऊ शकते. म्हणजेच अवधान हे केवळ माहिती निवडण्याची यंत्रणा नसून, ते एक प्रकारचे ऊर्जेचे भांडार (pool of mental effort) आहे, ज्याचा उपयोग मनुष्य विविध कार्यांसाठी करतो (Kahneman, 1973; Pashler, 1998). या दृष्टीकोनामुळे अवधानाचे स्पष्टीकरण अधिक व्यावहारिक व गतिशील झाले.

काह्नेमन यांच्या मते, मानवी मेंदूतील ऊर्जा अथवा मानसिक प्रयत्न एका विशिष्ट मर्यादेपलीकडे खर्च करता येत नाही. जर दोन कार्ये सोपी असतील तर ती एकाच वेळी सहज पार पाडली जाऊ शकतात, कारण उपलब्ध संसाधन त्यासाठी पुरेसे असतात. परंतु, जर कार्ये अधिक गुंतागुंतीची असतील तर संसाधनांची मागणी जास्त होते, आणि अशावेळी कार्यक्षमता कमी होते किंवा चुका होण्याची शक्यता वाढते (Kahneman, 1973). याच विचारातून Resource Allocation Theory उदयास आली, ज्याने अवधानाचा अभ्यास “फिल्टर” या संकल्पनेपलीकडे नेऊन “मर्यादित संसाधनांचे वितरण” या महत्त्वपूर्ण संकल्पनेवर केंद्रित केला.

सिद्धांताची मुख्य मांडणी

1. मर्यादित क्षमता (Limited Capacity)

काह्नेमन (1973) यांच्या Resource Allocation Theory मध्ये अवधान ही एक प्रकारची मर्यादित बोधात्मक क्षमता असल्याचे स्पष्ट केले आहे. प्रत्येक व्यक्तीकडे मानसिक प्रयत्नांची एक विशिष्ट मर्यादा असते आणि ती मर्यादा ओलांडल्यास कार्यक्षमतेत घट दिसून येते. उदाहरणार्थ, जर एखाद्याने एकाचवेळी दोन गुंतागुंतीची कार्ये करण्याचा प्रयत्न केला, तर दोन्ही कार्यांच्या कामगिरीत घसरण होते. हा सिद्धांत फिल्टर मॉडेलपेक्षा (Broadbent, 1958; Treisman, 1964) वेगळा आहे, कारण यात माहिती निवडण्याच्या यंत्रणेपेक्षा (selection mechanism) संसाधन क्षमतेच्या मर्यादेवर भर दिला आहे (Kahneman, 1973).

2. प्रेरणा आणि उत्तेजनाची भूमिका (Role of Arousal)

काह्नेमन यांनी स्पष्ट केले की लक्ष देण्याची क्षमता ही स्थिर नसून ती Arousal level वर अवलंबून असते. जर व्यक्ती जागृत, सतर्क आणि प्रेरित असेल तर तिच्याकडे उपलब्ध अवधान क्षमता वाढते. याउलट थकवा, उदासीनता किंवा कमी प्रेरणा असल्यास लक्ष कमी केंद्रित होते आणि संसाधनांचा वापर मर्यादित राहतो. हे Yerkes-Dodson Law (1908) शी संबंधित आहे, ज्यात म्हटले आहे की कार्यक्षमतेसाठी मध्यम पातळीचे उद्दीपक सर्वोत्तम ठरते. त्यामुळे प्रेरणा व उद्दीपक या दोन घटकांचा अवधानाच्या कार्यक्षमतेवर थेट परिणाम होतो (Kahneman, 1973; Matthews et al., 2000).

3. संसाधनांचे वाटप (Allocation of Resources)

अवधान ही केवळ मर्यादित क्षमता नसून, ती विविध कार्यांमध्ये लवचिकतेने वाटली जाऊ शकते. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती गाडी चालवत असताना संगीत ऐकू शकते कारण गाडी चालवण्याची क्रिया स्वयंचलित पातळीवर गेली आहे. परंतु, अचानक रस्त्यावर अडथळा आला तर सर्व संसाधने गाडी नियंत्रित करण्याकडे वळतात आणि संगीताकडे लक्ष कमी होते. यावरून असे दिसते की मनुष्य उपलब्ध संसाधने आपल्या गरजा, परिस्थिती आणि कार्याच्या गरजेप्रमाणे वितरीत करतो (Norman & Bobrow, 1975).

4. स्वयंचलित व नियंत्रित प्रक्रिया (Automatic vs. Controlled Processes)

काह्नेमन यांच्या मते, अवधानाची मागणी ही कार्याच्या स्वरूपावर अवलंबून असते. स्वयंचलित प्रक्रिया या सरावामुळे सहजतेने घडतात आणि त्यांना फारशी मानसिक संसाधने लागत नाहीत (उदा. रोजच्या शब्दांचे वाचन). उलट, नियंत्रित प्रक्रिया या नव्या, कठीण किंवा जटिल कार्यांसाठी आवश्यक असतात आणि त्यासाठी अधिक लक्ष व प्रयत्नांची गरज असते (Shiffrin & Schneider, 1977). त्यामुळे एखाद्या व्यक्तीच्या बोधात्मक क्षमतेचे नियोजन हे ती कोणत्या प्रकारच्या प्रक्रियेत गुंतलेली आहे यावर ठरते.

5. वितरणावर प्रभाव टाकणारे घटक (Factors influencing Allocation)

काह्नेमन यांनी स्पष्ट केले की संसाधनांचे वाटप नेहमी यांत्रिक पद्धतीने होत नाही; ते विशिष्ट मानसशास्त्रीय व सामाजिक घटकांवर अवलंबून असते:

• कार्याची अवघडपणा (Task Demands): जटिल कार्यांना साध्या कार्यांपेक्षा जास्त अवधान क्षमता लागते. उदाहरणार्थ, गणिताचे अवघड उदाहरण सोडवणे हे गाणे ऐकण्यापेक्षा जास्त संसाधनांची मागणी करते (Kahneman, 1973).
• प्रेरणा (Motivation): व्यक्ती एखादे कार्य किती महत्त्वाचे मानते, यावर ती किती संसाधने देईल हे ठरते. विद्यार्थी परीक्षेच्या अभ्यासासाठी जास्त लक्ष देतो, पण मनोरंजनासाठी व्हिडिओ पाहताना तितका प्रयत्न करत नाही (Kanfer & Ackerman, 1989).
• उद्दिष्टे आणि प्राधान्यक्रम (Goals and Priorities): व्यक्तीची उद्दिष्टे ठरवतात की कोणत्या कार्याला जास्त लक्ष द्यायचे. जर गाडी चालवताना फोन वाजला तर व्यक्तीचे प्राधान्य जीवित सुरक्षित ठेवणे असल्यामुळे ती कॉल घेण्याऐवजी रस्त्यावर लक्ष केंद्रित करते. हे बोधात्मक लवचिकतेचे उदाहरण आहे (Norman & Shallice, 1986).

उपयोजन

1. शिक्षणशास्त्रात (In Educational)

काह्नेमन यांच्या Resource Allocation Theory चा शिक्षणक्षेत्रात अत्यंत महत्त्वपूर्ण वापर आढळतो. विद्यार्थ्यांचे बोधात्मक संसाधन मर्यादित असल्याने अध्यापन प्रक्रियेत कार्यभाराचे नियोजन काळजीपूर्वक करणे आवश्यक असते. जेव्हा शिक्षक एकाच वेळी फार मोठ्या प्रमाणात माहिती देतात किंवा गुंतागुंतीची कार्ये देतात, तेव्हा विद्यार्थ्यांची अवधान क्षमता मर्यादित असल्यामुळे त्यांची माहिती प्रक्रिया कमी प्रभावी होते (Kahneman, 1973). यामुळे माहितीची साठवण आणि दीर्घकालीन स्मरणशक्ती दोन्हीवर परिणाम होतो.

उदाहरणार्थ, एकाच तासात अनेक संकल्पना शिकवण्याऐवजी त्या टप्प्याटप्प्याने, उदाहरणांसह आणि विश्रांतीसह दिल्यास विद्यार्थ्यांचा मानसिक ताण कमी होतो आणि शिकण्याची कार्यक्षमता वाढते. शिक्षणतज्ज्ञ cognitive load theory चा वापर करून (Sweller, 1988) कार्यभाराचा समतोल राखतात, ज्याची मुळे काह्नेमन यांच्या सिद्धांतातच आहेत. याशिवाय, अभ्यासक्रम तयार करताना विद्यार्थ्यांच्या अवधान क्षमतेचा विचार करून शिकवणीच्या वेळेचे नियोजन केल्यास शिकण्याचा परिणाम अधिक चांगला होतो (Pashler, 1998).

2. ड्रायव्हिंग संशोधनात (In Driving and Transportation Psychology)

वाहन चालवताना अवधानाचे योग्य वाटप करणे जीवित-मृत्यूच्या दृष्टीने महत्त्वाचे ठरते. Resource Allocation Theory नुसार, मेंदूची एकूण अवधान क्षमता मर्यादित असल्यामुळे एकाच वेळी दोन उच्च-संसाधन मागणाऱ्या कार्यांवर लक्ष केंद्रित करणे अवघड असते (Kahneman, 1973). ड्रायव्हिंग हा स्वभावतः उच्च-प्रमाणात बोधात्मक संसाधने मागणारा कार्यप्रकार आहे कारण त्यात दृश्य अवधान, परिस्थितीचे विश्लेषण, आणि निर्णय घेणे या सगळ्या प्रक्रिया समाविष्ट असतात.

याच कारणामुळे वाहन चालवताना मोबाइल फोन वापरल्यास अपघात होण्याची शक्यता लक्षणीयरीत्या वाढते. Strayer आणि Johnston (2001) यांनी दाखवून दिले की फोनवर बोलणारे चालक रस्त्यावरील अनपेक्षित अडथळ्यांना प्रतिसाद देण्यात उशीर करतात कारण बोधात्मक संसाधने विभागली जातात. ही निरीक्षणे काह्नेमनच्या सिद्धांताशी पूर्णपणे सुसंगत आहेत. त्यामुळे वाहतूक सुरक्षा धोरणांमध्ये मोबाईल वापरावर बंदी ही बोधात्मक मर्यादांवर आधारित वैज्ञानिक आवश्यकता आहे, केवळ कायदेशीर बंधन नव्हे.

3. मानवी-संगणक संवाद (In Human-Computer Interaction - HCI)

मानवी-संगणक संवादामध्ये (HCI) वापरकर्त्याचे बोधात्मक संसाधन लक्षात घेऊन इंटरफेस डिझाइन करणे अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. जर सॉफ्टवेअर इंटरफेस गुंतागुंतीचा, माहितीने ओतप्रोत आणि विचलित करणारा असेल, तर वापरकर्त्याचे मर्यादित संसाधन अनेक घटकांमध्ये विभागले जाते, ज्यामुळे कार्यक्षमता कमी होते (Norman, 1988).

काह्नेमन यांच्या सिद्धांतानुसार, एकावेळी कमी माहिती देणारे, स्पष्ट व दृश्यदृष्ट्या व्यवस्थित इंटरफेस वापरकर्त्याच्या अवधान क्षमतेचा अधिक प्रभावी वापर करतात (Wickens et al., 2004). उदाहरणार्थ, ऑनलाइन बँकिंग अॅप्समध्ये जटिल माहिती सादरीकरणाऐवजी पायरी-पायरीने दिलेली सूचना वापरकर्त्याचा ताण कमी करते.

याशिवाय, इंटरफेस डिझाइनमध्ये "progressive disclosure" सारख्या तंत्रांचा वापर करून प्राथमिक आणि दुय्यम माहिती वेगळी दाखवली जाते, ज्यामुळे वापरकर्त्याचे लक्ष योग्य कार्यावर केंद्रित होते. हे सर्व Resource Allocation Theory च्या मुख्य मांडणीशी सुसंगत आहे.

4. कामाचे मानसशास्त्र (In Work Psychology)

कामाच्या ठिकाणी कर्मचाऱ्यांच्या मानसिक संसाधनांचा योग्य वापर करून उत्पादकता वाढवणे हा आधुनिक औद्योगिक मानसशास्त्राचा मुख्य उद्देश आहे. काह्नेमन यांच्या मते, कार्यभार जर बोधात्मक क्षमतेपेक्षा जास्त असेल, तर कार्यक्षमता घटते, चुका वाढतात आणि मानसिक थकवा निर्माण होतो (Kahneman, 1973).

उदाहरणार्थ, विमानवाहतुकीत एअर ट्रॅफिक कंट्रोलर्ससाठी कामाचे वेळापत्रक असे आखले जाते की त्यांच्या अवधान क्षमतेवर ओझे पडू नये. तसेच, कामाच्या ठिकाणी task rotation, break scheduling, आणि automation चा वापर करून कर्मचाऱ्यांच्या संसाधनांचा वापर संतुलित ठेवला जातो (Hockey, 1997).

याशिवाय, कामगिरी मोजण्यासाठी वापरले जाणारे NASA-TLX (Task Load Index) सारखे साधनसुद्धा काह्नेमनच्या सिद्धांतावर आधारित आहेत, कारण ते व्यक्तीच्या मानसिक प्रयत्नांची आणि कार्यभाराची मोजणी करतात (Hart & Staveland, 1988).

मर्यादा

1. "Single Pool" ची मर्यादा

काह्नेमन यांच्या मते अवधान हे एकाच संसाधन साठ्यातून (single capacity pool) येते आणि ते विविध कार्यांमध्ये विभागले जाते (Kahneman, 1973). मात्र, पुढील संशोधनांनी ही मांडणी अत्यंत साधी असल्याचे दाखवून दिले. Wickens (1984) यांनी प्रस्तावित केलेल्या Multiple Resource Theory नुसार मानवी अवधान एकसमान नसून वेगवेगळ्या संसाधन-पातळ्यांमध्ये विभागलेले असते जसे की दृश्य, श्राव्य, आणि कारक संसाधने. त्यामुळे दोन कार्ये वेगवेगळ्या संसाधन-पातळ्यांवर आधारित असतील, तर ती एकत्रितपणे सुलभतेने करता येतात. उदाहरणार्थ, गाडी चालवताना संगीत ऐकणे सोपे असते, पण वाचन करणे कठीण ठरते.

ही दृष्टी अवधान समजून घेण्यासाठी अधिक वास्तववादी मानली जाते आणि त्यामुळे काह्नेमनचा मूळ "single pool" दृष्टिकोन काही प्रमाणात मर्यादित ठरतो.

2. प्रयोगशाळा-आधारित संशोधनाची मर्यादा

काह्नेमन यांच्या सिद्धांताची आणखी एक मर्यादा म्हणजे तो मुख्यतः प्रयोगशाळेतील नियंत्रित अभ्यासांवर आधारित आहे (Pashler, 1998). वास्तव जीवनातील परिस्थिती या प्रयोगशाळेतील परिस्थितींपेक्षा खूपच गुंतागुंतीच्या असतात. सामाजिक, भावनिक, पर्यावरणीय आणि सांस्कृतिक घटक हे अवधानाच्या वाटपावर प्रभाव टाकतात, जे सिद्धांतात थेट विचारात घेतलेले नाहीत.

उदाहरणार्थ, एखाद्या चालकाच्या अवधानावर रस्त्याच्या परिस्थितीव्यतिरिक्त भावनिक अवस्था, संगीताची पार्श्वभूमी, किंवा प्रवाशांशी संभाषण हेदेखील प्रभाव टाकतात. त्यामुळे अवधानाचे वाटप हे केवळ संसाधनांच्या प्रमाणावर अवलंबून नसून, परिस्थितीच्या संदर्भातही बदलते.

Resource Allocation Theory ने मानवी अवधान समजावून घेण्यासाठी एक मूलभूत चौकट दिली. शिक्षण, वाहतूक, मानवी-संगणक संवाद आणि औद्योगिक मानसशास्त्र या क्षेत्रांमध्ये या सिद्धांताच्या अंतर्दृष्टींचा प्रभावी वापर झाला आहे. तथापि, "single pool" संकल्पनेची साधेपणा आणि प्रयोगशाळेतील मर्यादा लक्षात घेता, पुढील संशोधनांनी या सिद्धांताचे विस्तार आणि सुधारणा केल्या आहेत. आजही ही सिद्धांतात्मक चौकट लक्ष संशोधनाच्या पायाभूत आधारस्तंभांपैकी एक मानली जाते.

समारोप:

काह्नेमन यांचा Resource Allocation Theory (1973) हा लक्षाच्या मानसशास्त्रातील मूलभूत टप्पा मानला जातो. यामुळे लक्ष हे मर्यादित पण लवचिक संसाधन असल्याचे स्पष्ट झाले. आजही हा सिद्धांत शिक्षण, कामाचे नियोजन, मानवी-संगणक संवाद, वाहतूक मानसशास्त्र इत्यादी अनेक क्षेत्रांत मार्गदर्शक ठरतो.

(सर्व चित्रे आणि इमेजेस google वरून साभार)

संदर्भ

Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. Pergamon Press.

Hart, S. G., & Staveland, L. E. (1988). Development of NASA-TLX (Task Load Index): Results of empirical and theoretical research. In Human Mental Workload (pp. 139–183). North-Holland.

Hockey, G. R. J. (1997). Compensatory control in the regulation of human performance under stress and high workload. Biological Psychology, 45(1-3), 73–93.

Kahneman, D. (1973). Attention and Effort. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

Kanfer, R., & Ackerman, P. L. (1989). Motivation and cognitive abilities: An integrative/aptitude-treatment interaction approach to skill acquisition. Journal of Applied Psychology, 74(4), 657–690.

Matthews, G., Davies, D. R., Westerman, S. J., & Stammers, R. B. (2000). Human Performance: Cognition, Stress and Individual Differences. Psychology Press.

Norman, D. A. (1988). The Design of Everyday Things. New York: Basic Books.

Norman, D. A., & Bobrow, D. G. (1975). On data-limited and resource-limited processes. Cognitive Psychology, 7(1), 44–64.

Norman, D. A., & Shallice, T. (1986). Attention to action: Willed and automatic control of behavior. In R. J. Davidson, G. E. Schwartz & D. Shapiro (Eds.), Consciousness and Self-Regulation (Vol. 4). New York: Plenum Press.

Pashler, H. (1998). The Psychology of Attention. MIT Press.

Shiffrin, R. M., & Schneider, W. (1977). Controlled and automatic human information processing. Psychological Review, 84(2), 127–190.

Strayer, D. L., & Johnston, W. A. (2001). Driven to distraction: Dual-task studies of simulated driving and conversing on a cellular telephone. Psychological Science, 12(6), 462–466.

Sweller, J. (1988). Cognitive load during problem solving: Effects on learning. Cognitive Science, 12(2), 257–285.

Treisman, A. (1964). Selective attention in man. British Medical Bulletin, 20(1), 12–16.

Wickens, C. D. (1984). Processing resources in attention. In R. Parasuraman & D. R. Davies (Eds.), Varieties of Attention (pp. 63–101). Academic Press.

Yerkes, R. M., & Dodson, J. D. (1908). The relation of strength of stimulus to rapidity of habit-formation. Journal of Comparative Neurology and Psychology, 18, 459–482.