पैशासाठी काम की पैसा तुमच्यासाठी? Money isn't just Notes, It's a Mindset

 

पैशासाठी काम की पैसा तुमच्यासाठी?

मानवी जीवनात पैशाचे स्थान हे केवळ व्यवहारापुरते मर्यादित नाही, तर तो आपल्या विचारसरणीला, मानसिकतेला आणि जीवनशैलीला आकार देतो. पैसा मिळवण्यासाठी माणूस आयुष्यभर धडपड करतो, कष्ट करतो, वेळ खर्च करतो, पण खरी कसोटी ही पैसा किती मिळवला यापेक्षा त्याकडे पाहण्याच्या नजरेत असते. मॉर्गन हॉसले यांनी The Psychology of Money मध्ये स्पष्ट केले आहे की पैशांशी आपला संबंध हा गणितापेक्षा मानसशास्त्रावर अधिक अवलंबून असतो. याच दृष्टीकोनातून बघितल्यास, पैसा ही केवळ चलनरूपी नाणी किंवा नोटा नसून, ती एक मानसिक तयारी आणि जीवनविषयक दृष्टिकोन आहे.

माझ्या बालपणातील दोन भिन्न व्यक्तींनी मला या पैशाकडे पाहण्याच्या दृष्टिकोनाबद्दल वेगवेगळे धडे दिले. पहिले होते माझे स्वतःचे वडील जे साधे, प्रामाणिक, शिक्षक म्हणून नोकरी करणारे. त्यांचा विश्वास होता की शिक्षण घेऊन नोकरी करणे आणि पगारावर सुखाने जगणे हेच स्थैर्य आणि यश आहे. त्यांची शिकवण पारंपरिक भारतीय मध्यमवर्गीय मानसिकतेचे प्रतीक म्हणता येईल, जिथे सुरक्षितता आणि स्थैर्य यांना महत्त्व दिले जाते. दुसरे होते माझ्या मित्राचे वडील यशस्वी उद्योगपती. ते नेहमी सांगायचे  “पैशासाठी काम करू नकोस, पैसा तुझ्यासाठी काम करेल अशी व्यवस्था कर.” हा दृष्टिकोन पूर्णतः वेगळा होता. त्यांनी पैशाला साधन म्हणून पाहिले, ज्याला हुशारीने वापरल्यास तो स्वतः वाढतो आणि मालकाला आर्थिक स्वातंत्र्य देतो.

या दोन भिन्न विचारसरणींची तुलना म्हणजेच रॉबर्ट कियोसाकी यांच्या प्रसिद्ध पुस्तक Rich Dad Poor Dad (1997) मधील मूळ कल्पना आहे. या पुस्तकात लेखकाने स्वतःच्या दोन वडिलांच्या प्रतिमा म्हणजे एक "गरीब बाबा" (Poor Dad) आणि एक "श्रीमंत बाबा" (Rich Dad) द्वारे पैशाबद्दलची दोन परस्परविरोधी मानसिकता स्पष्ट केली आहे. Poor Dad म्हणजे सुरक्षिततेवर भर देणारा, शिक्षण आणि नोकरीवर विश्वास ठेवणारा विचार; तर Rich Dad म्हणजे उद्योजकतेकडे, गुंतवणुकीकडे आणि आर्थिक स्वातंत्र्याकडे नेणारी दृष्टी. उदाहरणार्थ, गरीब बाबा म्हणतात, “मला हे विकत घेता येत नाही,” तर श्रीमंत बाबा विचारतात, “मी हे विकत कसे घेऊ शकेन?” या दोन वाक्यांतील फरक म्हणजेच मानसिकतेतील फरक.

या अनुभवातून उमगले की पैसा हे साधन आहे, परंतु त्याचा उपयोग आपण कसा करतो हे आपल्या विचारांवर अवलंबून आहे. एक विचारसरणी आपल्याला स्थैर्य देते पण मर्यादित ठेवते, तर दुसरी विचारसरणी धोका पत्करायला लावते पण नव्या संधी उघडते. म्हणूनच खरी कसोटी ही पैशाबद्दलच्या आपल्या दृष्टिकोनाची आहे. श्रीमंती हे उत्पन्नाचे परिणाम नसून, ती योग्य मानसिकता आणि शहाणपणाचे फलित आहे.

पैशाचे मानसशास्त्र : दीर्घकालीन दृष्टीकोन

मॉर्गन हॉसलेचे पुस्तक The Psychology of Money हे वैयक्तिक वित्त आणि संपत्तीच्या मानसिकतेवर लिहिलेले महत्त्वाचे पुस्तक मानले जाते. या पुस्तकातील मुख्य धडा असा आहे की पैसा मिळवणे आणि पैसा टिकवणे या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. बऱ्याच वेळा लोक संपत्ती मिळवतात पण ती टिकवू शकत नाहीत कारण त्यांच्या निर्णयांवर भावनांचा, विशेषतः लोभ (greed) आणि भीती (fear) प्रभाव असतो.

1. लोभ आणि भीती: आर्थिक निर्णयांतील अडथळे

मानवाची मानसशास्त्रीय रचना अशी आहे की आपण भावनांनी चालवलेले निर्णय घेतो. लोभाने गुंतवणूक करताना लोक अल्पावधीत जास्त नफा मिळवण्याच्या लालसेने चुकीच्या जागी पैसे घालतात. उदाहरणार्थ, क्रिप्टोकरन्सी किंवा ‘झटपट दुप्पट होणारे’ गुंतवणूक योजनेत लोक मोहात पडतात. दुसरीकडे, भीतीमुळे विक्री करताना बाजारातील थोडासा उतार झाला तरी घाबरून आपले गुंतवलेले पैसे तोट्यात काढून घेतात.

यामुळे दीर्घकालीन नफा मिळवण्याऐवजी नुकसानच हातात येते. हॉसले यावर भर देतात की "पैशाबद्दल शहाणपण म्हणजे सतत नफा मिळवणे नाही, तर नुकसान टाळून दीर्घकाळ खेळात टिकून राहणे आहे".

2. खरी श्रीमंती: शिस्त आणि संयम

हॉसलेनुसार खरी श्रीमंती ही उत्पन्नाच्या आकड्यांमध्ये नसून शिस्तीत असते. दर महिन्याला थोडी थोडी बचत करणे, हुशारीने आणि दीर्घकालीन विचार करून गुंतवणूक करणे, आणि संयमाने फळाची वाट पाहणे. ही तीन तत्त्वे आर्थिक स्थैर्य व श्रीमंतीचे मूळ आहेत.

उदाहरणार्थ, स्टॉक मार्केटमध्ये दररोज चढउतार होत असतात. पण संयम ठेवून दीर्घकालीन गुंतवणूक केली तर नफा वाढतो. वॉरेन बफे यांचे उदाहरण घ्या, त्यांनी दीर्घकालीन value investing पद्धतीने शिस्तबद्ध गुंतवणूक केली आणि आज ते जगातील सर्वात यशस्वी गुंतवणूकदारांपैकी एक मानले जातात (Schroeder, 2008).

3. वैयक्तिक अनुभव: उतावीळपणा विरुद्ध संयम

अनेकांना वैयक्तिक जीवनात याची जाणीव झाली आहे. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीने पटकन श्रीमंत होण्याच्या इच्छेने चिटफंड किंवा "कमी गुंतवणूक–जास्त नफा" योजनांमध्ये पैसे टाकले. थोड्या काळातच त्या योजना कोसळल्या आणि त्यांचे नुकसान झाले. पण जेव्हा त्याच व्यक्तीने शेअर बाजारातील mutual funds मध्ये Systematic Investment Plan (SIP) पद्धतीने थोड्या थोड्या रकमेची गुंतवणूक सुरू केली, तेव्हा काही वर्षांनी त्याला स्थिर आणि समाधानकारक परतावा मिळाला. हे उदाहरण दाखवते की पटकन श्रीमंत होण्याची मानसिकता अपयशाला आमंत्रण देते, तर दीर्घकालीन संयम हा खऱ्या श्रीमंतीचा पाया आहे.

पैशाचे मानसशास्त्र हे पुस्तक सांगते की आर्थिक जगात सर्वात मोठं कौशल्य म्हणजे स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणे. पैसा टिकवण्यासाठी संयम आवश्यक आहे, लोभ व भीतीपासून दूर राहून शिस्तबद्ध पद्धतीने गुंतवणूक केल्यास, हळूहळू पण निश्चितपणे आर्थिक स्थैर्य आणि समृद्धी साधता येते. हॉसले यांचा हा दृष्टिकोन मानसशास्त्रीयदृष्ट्या महत्त्वाचा आहे कारण तो मानवी भावनांना आर्थिक निर्णयांशी थेट जोडतो, आणि त्यामुळे हा धडा केवळ गुंतवणुकीपुरता मर्यादित न राहता संपूर्ण जीवनावर लागू होतो.

विचारांची ताकद

नेपोलियन हिल यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध Think and Grow Rich या ग्रंथामध्ये “विचारांमध्ये अपार शक्ती असते” हे मूलभूत तत्त्व मांडले आहे. ते म्हणतात, “मनात येणारे विचार हेच श्रीमंतीचे किंवा दारिद्र्याचे बीज असते.” म्हणजेच आपली आर्थिक स्थिती ही केवळ नशिबाचा किंवा कष्टाचा परिणाम नसून, आपण मनाने ज्या दिशेने विचार करतो, ज्या उद्दिष्टासाठी सातत्याने प्रयत्न करतो, त्याच दिशेने आपले जीवन सरकते.

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला पैशांबाबत सतत नकारात्मक विचार येत असतील, “मी कधीच श्रीमंत होऊ शकत नाही,” किंवा “पैसा टिकतच नाही,” तर त्या विचारांचा परिणाम त्याच्या कृतींमध्ये दिसून येतो आणि तो खरंच आर्थिकदृष्ट्या मागे राहतो. याउलट, ज्या व्यक्ती सकारात्मक ध्येय निश्चित करून सातत्याने त्यासाठी मानसिक आणि व्यवहार्य पातळीवर प्रयत्न करते, ती हळूहळू त्या ध्येयाच्या जवळ पोहोचते.

स्पष्ट ध्येय नसल्यास पैसा टिकवता येत नाही, हीच या विचाराची खरी कसोटी आहे. ध्येय नसलेले विचार म्हणजे समुद्रात दिशा हरवलेल्या बोटीप्रमाणे असतात. एक उदाहरण पाहू, एखादा व्यक्ती चांगल्या पगारावर काम करत असला, तरी जर त्याने “हा पैसा कुठे गुंतवायचा, काय बचत करायची, कोणते उद्दिष्ट पूर्ण करायचे” हे ठरवले नाही, तर तो पैसा हळूहळू किरकोळ खर्चात निसटून जातो. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे शेजारील व्यक्ती ज्याचा पगार चांगला असूनही तो नेहमी कर्जबाजारी असतो. त्याच्या कष्टाचे फळ टिकत नाही कारण त्याला पैशाचा उपयोग कुठे करायचा, हेच ध्येय स्पष्ट नाही.

याउलट, साधा पगार मिळणारा पण स्पष्ट ध्येय असलेला दुसरा मित्र हाच विचार आपल्या आयुष्यात वापरतो. त्याने प्रत्येक महिन्यात थोडीशी बचत केली, खर्चावर नियंत्रण ठेवले आणि त्या पैशाचा उपयोग लहान व्यावसायिक दुकान सुरू करण्यासाठी केला. सुरुवातीला हे दुकान लहान असले तरी, सातत्याने प्रयत्न व ध्येयाची स्पष्टता यामुळे आज तो समाधानी आहे आणि आर्थिकदृष्ट्या स्थिर आहे. हा अनुभव नेपोलियन हिल यांच्या तत्त्वाशी पूर्णपणे जुळणारा आहे, ध्येय + सकारात्मक विचार + कृती = यश आणि समाधान.

आधुनिक मानसशास्त्रात याला Goal-setting theory शी जोडता येते. या सिद्धांतानुसार, स्पष्ट आणि मोजता येणारे ध्येय ठरवल्यास व्यक्ती अधिक प्रेरित राहते आणि त्याची कृती ठोस परिणाम घडवते. उदाहरणार्थ, “मी श्रीमंत व्हायचं आहे” हा अस्पष्ट विचार असून त्याचा परिणाम कमी असतो; पण “मी पुढील तीन वर्षांत 50,000 रुपयांची भांडवल जमा करून दुकान सुरू करणार आहे” हा स्पष्ट विचार प्रत्यक्षात येण्याची शक्यता जास्त असते.

म्हणूनच, विचारांची ताकद ही केवळ तत्त्वज्ञानाची गोष्ट नाही, तर व्यवहारात तपासता येणारे वास्तव आहे. पैसा मिळवणे हे महत्त्वाचे असले तरी, तो टिकवणे आणि योग्य दिशेला वळवणे हे त्याहून महत्त्वाचे आहे. आणि या प्रक्रियेचा पाया असतो – मनातील विचार आणि त्यांची स्पष्ट दिशा.

शहाणपणाची गुंतवणूक

गुंतवणुकीच्या जगात सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे "शहाणपण". हे शहाणपण केवळ गणिती हिशोब, बाजारातील आकडे किंवा आर्थिक सल्ल्यांपुरते मर्यादित नसते. त्याच्या मुळाशी असतो संयम, सातत्य आणि दीर्घकालीन दृष्टीकोन. गुंतवणूकदार बेंजामिन ग्राहम, ज्यांना "गुंतवणुकीचे जनक" म्हटले जाते, यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध पुस्तकात The Intelligent Investor (1949) मध्ये याच तत्त्वाची सविस्तर मांडणी केली आहे. ग्राहम यांचे मत असे होते की गुंतवणूक ही तात्काळ नफा मिळवण्यासाठी नसून दीर्घकालीन आर्थिक स्थैर्य साधण्यासाठी असावी. त्यांनी गुंतवणूकदारांना इशारा दिला होता की अल्पकालीन बाजारातील चढ-उतार पाहून घाईगडबडीत निर्णय घेणे धोकादायक असते. उदाहरणार्थ, एखाद्या कंपनीचा शेअर बाजारात एका आठवड्यात मोठ्या प्रमाणात खाली आला तरी त्या कंपनीच्या मूळ मूल्यावर (intrinsic value) तो परिणामकारक नसेल. अशा वेळी संयम राखून दीर्घकालीन उद्दिष्टांवर लक्ष ठेवणे हेच शहाणपणाचे चिन्ह आहे.

या विचाराशी साधर्म्य दाखवणारी परंतु सोपी, सर्वसामान्यांना समजेल अशी शिकवण आपल्याला जॉर्ज एस. क्लॅसन यांच्या The Richest Man in Babylon (1926) या पुस्तकात आढळते. बाबिलोनच्या कथांच्या माध्यमातून त्यांनी एक सार्वत्रिक सत्य सांगितले, “तुझ्या खिशातून जेवढं बाहेर जातं त्यापेक्षा थोडं कमी खर्च कर, उरलेलं वाचव आणि गुंतव.” हे तत्त्व आजच्या काळात "Pay Yourself First" या संकल्पनेशी जोडले जाऊ शकते. म्हणजेच, आपण कमाईतून प्रथम स्वतःसाठी बचत ठरवायची आणि नंतर खर्च करायचा. उदाहरणार्थ, महिन्याला एखाद्याचे उत्पन्न 30,000 रुपये असेल तर प्रथम 3,000 रुपये बाजूला ठेवून उरलेल्या रकमेवर खर्चाचे नियोजन करणे. ही छोटीशी सवय हळूहळू संपत्ती निर्माण करण्याचा पाया ठरते.

गुंतवणुकीबद्दलचा हा दृष्टिकोन शास्त्रीय तत्त्वांइतकाच लोकपरंपरेतही दिसून येतो. आपल्या घरी वडीलधाऱ्यांकडून ऐकलेल्या शिकवणीत हेच तत्त्व आढळते. उदाहरणार्थ, आजी नेहमी म्हणायची “अरे बाळा, एक पै न जपलास तर रुपया कुठून येणार?” या वाक्यात दडलेला गाभा हाच आहे की मोठी संपत्ती अचानक मिळत नाही; ती लहानसहान बचतीतून, संयमातून आणि सातत्याने जमवलेल्या सवयींमधूनच तयार होते. ग्रामीण भागात "शेतातलं धान्य एक मूठ बाजूला काढलं नाही, तर दुष्काळात काय खाणार?" अशी शिकवण दिली जाते. हे उदाहरण केवळ अन्नधान्यापुरते मर्यादित नसून आर्थिक सवयींनाही लागू आहे.

शहाणपणाची गुंतवणूक म्हणजे अल्पकालीन लोभ, बाजारातील गोंधळ किंवा इतरांच्या आंधळ्या सल्ल्यांना बळी न पडता स्वतःच्या उत्पन्न, गरजा आणि दीर्घकालीन ध्येयांच्या आधारावर निर्णय घेणे. ग्राहमच्या "मूल्य-आधारित गुंतवणुकीची" (Value Investing) संकल्पना आणि क्लॅसनच्या "सातत्यपूर्ण बचत-गुंतवणुकीची" शिकवण या दोन्ही गोष्टी आपल्याला सांगतात की खरी श्रीमंती वेगवान नफ्यात नसून संयमाने व शिस्तीने वाढवलेल्या संपत्तीत असते.

जीवनशैलीचा प्रश्न

पैसा हा केवळ आकडेवारीचा खेळ नाही, तर तो आपल्या जीवनशैलीशी आणि मूल्यांशी घट्टपणे जोडलेला आहे. Your Money or Your Life या विकी रॉबिन आणि जो डोमिंग्वेझ यांच्या पुस्तकात एक महत्त्वाचा विचार मांडला आहे, “पैसा म्हणजे वेळ.” याचा साधा अर्थ असा की आपण पैसा कमावण्यासाठी आपला जीवनकाळ, आपली ऊर्जा आणि श्रम वापरतो. त्यामुळे जेव्हा आपण खर्च करतो, तेव्हा आपण केवळ रुपयांची देवाणघेवाण करत नाही, तर आपल्या आयुष्याचा एक तुकडाच विकतो. उदाहरणार्थ, एखाद्या व्यक्तीचा महिन्याचा पगार 30,000 रुपये आहे आणि त्याला मिळण्यासाठी तो महिनाभर 8–10 तास काम करतो. जर त्याने अचानक 15,000 रुपयांचा मोबाईल घेतला, तर प्रत्यक्षात त्याने त्या मोबाईलसाठी सुमारे अर्धा महिना त्याच्या जीवनकाळाचा मोबदला दिला. अशा दृष्टीकोनातून विचार केल्यास खरेदीचे निर्णय अधिक जागरूक आणि संयमी होतात.

या विचाराचा परिणाम म्हणजे खर्चाच्या सवयींमध्ये आमूलाग्र बदल होतो. उदाहरणार्थ, लेखकाने स्वतः दिलेल्या अनुभवात म्हटले आहे की एकदा त्याने स्वतःला प्रश्न विचारला, “मी विकत घेतलेला मोबाईल खरंच माझ्या वेळेच्या किमतीला योग्य आहे का?” हा प्रश्न वरकरणी साधा वाटला तरी त्याचा परिणाम खोलवर झाला. मोबाईल हा केवळ संवादासाठी वापरायचा साधन आहे की तो फॅशन, प्रतिष्ठा आणि क्षणिक समाधानासाठी आहे? जर एखाद्या वस्तूमुळे जीवनात वास्तविक मूल्य निर्माण होत नसेल, तर त्या वस्तूसाठी घालवलेला जीवनकाळ निरर्थक ठरतो.

मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहिले तर, खर्च हा अनेकदा भावनांशी जोडलेला असतो. संशोधनात दिसून आले आहे की लोक “emotional spending” म्हणजे तणाव, उदासी किंवा आनंदाच्या भरात केलेला खर्च जास्त करतात (Rick, Cryder & Loewenstein, 2008). परंतु Your Money or Your Life या पुस्तकातील दृष्टीकोन वापरल्यास भावनिक खर्चावर नियंत्रण येते, कारण प्रत्येक खरेदी जीवनातील वेळेच्या मूल्यात तोलली जाते.

उदाहरणार्थ, एखाद्या विद्यार्थ्याने दर आठवड्याला कॉफीशॉपमध्ये 300 रुपये खर्च केले, तर महिन्याला सुमारे 1,200 रुपये फक्त कॉफीसाठी जातील. जर त्या विद्यार्थ्याचा पार्ट-टाइम पगार 5,000 रुपये असेल, तर त्याच्या एका महिन्याच्या पगाराच्या जवळपास २५% रक्कम केवळ कॉफीसाठी जाते. या आकडेवारीकडे फक्त पैशाच्या दृष्टीने पाहिले तर कदाचित फारसा फरक वाटणार नाही, पण “वेळेच्या किंमती”च्या दृष्टीने पाहिले तर हे स्पष्ट होते की तो दर महिन्याला आपल्या कामाच्या काही दिवसांचा मोबदला केवळ एका छोट्या सवयीसाठी देत आहे.

याउलट, जर तोच विद्यार्थी तो पैसा बचतीत किंवा कौशल्यवृद्धीसाठी गुंतवेल, तर दीर्घकालीन दृष्टीने त्याला अधिक समाधान आणि स्वातंत्र्य मिळेल. इथेच जीवनशैलीचा प्रश्न येतो, आपण पैसा कुठे खर्च करतो यावरून आपली जीवनशैली ठरते.

शेवटी, पैसा हा फक्त “खर्च करण्याची साधने” नसून तो आपल्या वेळेचा, ऊर्जेचा आणि मूल्यांचा आरसा आहे. प्रत्येक खरेदीच्या वेळी आपण स्वतःला विचारले “ही वस्तू माझ्या जीवनातील वेळेला योग्य आहे का?” तर आपोआपच आपण अधिक अर्थपूर्ण, संतुलित आणि समाधानकारक जीवनशैलीकडे वाटचाल करू.

श्रीमंत मनाची सवय

मानवाच्या आर्थिक यशामध्ये केवळ कमाईचा स्तर किंवा उत्पन्नाचे प्रमाण निर्णायक ठरत नाही, तर त्याच्या मनाची सवय आणि पैशाकडे पाहण्याची मानसिकता हे घटक फार मोठी भूमिका बजावतात. हाच मुद्दा टी. हार्व एकर यांनी त्यांच्या प्रसिद्ध पुस्तकात Secrets of the Millionaire Mind (2005) मध्ये ठळकपणे मांडला आहे. एकर यांच्या मते, प्रत्येकाच्या डोक्यात पैशाचा एक मानसिक आराखडा (financial blueprint) असतो. हा आराखडा म्हणजे आपण बालपणापासून पैशाबद्दल ऐकलेले विचार, घरातील आर्थिक संस्कार, समाजाची शिकवण, आणि स्वतःच्या अनुभवातून तयार झालेली मानसिक चौकट. जर हा आराखडा गरीब विचारसरणीवर आधारित असेल जसे की "पैसा म्हणजे सर्व वाईटांचे मूळ आहे", "पैसा फक्त नशीबवानांना मिळतो", किंवा "पैसा कमावला तरी टिकत नाही" तर व्यक्ती कितीही कष्ट केले तरी आर्थिक प्रगती मर्यादित राहते. उदाहरणार्थ, अनेकांना मोठे उत्पन्न मिळते, पण चुकीच्या खर्चाच्या सवयी आणि कर्जबाजारी वृत्तीमुळे त्यांच्याकडे संपत्ती साचत नाही. त्याउलट, जे लोक पैशाकडे संधी, साधन आणि स्वातंत्र्य म्हणून पाहतात, तेच आपल्या मानसिकतेच्या बळावर श्रीमंती निर्माण करू शकतात.

याच संदर्भात थॉमस जे. स्टॅनली आणि विलियम डँको यांनी लिहिलेल्या The Millionaire Next Door (1996) या संशोधनाधारित पुस्तकात अतिशय मनोरंजक निष्कर्ष मांडले आहेत. अमेरिकेतील हजारो करोडपतींवर प्रत्यक्ष केलेल्या अभ्यासानुसार, खरे श्रीमंत लोक नेहमीच बाहेरून ऐश्वर्य दाखवणारे नसतात. उलट, ते साधेपणाने राहतात, शिस्तबद्ध बचत करतात, आणि त्यांच्या जीवनशैलीत मितव्यय हा एक प्रमुख गुण असतो. या पुस्तकातील संशोधनातून हे दिसले की अनेक श्रीमंत लोक महागड्या गाड्या वारंवार बदलत नाहीत, मोठमोठ्या हवेल्यांमध्ये राहण्याचा अट्टाहास करत नाहीत, किंवा ब्रँडेड वस्तूंवर आंधळा खर्च करत नाहीत. ते आपला खर्च मर्यादित ठेवतात आणि उत्पन्नाच्या मोठ्या भागाची बचत व गुंतवणूक करतात. त्यामुळे त्यांची श्रीमंती केवळ कमाईत नसून, दीर्घकालीन शिस्तीत असते.

उदाहरणार्थ, स्टॅनली व डँको यांच्या संशोधनात असे नमूद केले आहे की, प्रत्यक्ष करोडपतींपैकी बऱ्याच जणांनी आपली पहिली गाडी अनेक वर्षे वापरली होती. त्यांच्यासाठी गाडी हा प्रतिष्ठेचा दर्जा नसून एक उपयोगी साधन होता. दुसरीकडे, "स्टेटस सिम्बॉल" म्हणून वारंवार गाडी बदलणारे लोक बहुतेकदा उच्च खर्चामुळे कर्जाच्या जाळ्यात अडकलेले होते, जरी त्यांचे उत्पन्न जास्त होते. हा विरोधाभासच श्रीमंतीची खरी व्याख्या स्पष्ट करतो, श्रीमंती ही खर्चावर नाही, तर शिस्तीवर उभी असते.

या दोन्ही पुस्तकांचा संदेश असा आहे की, आर्थिक यश ही बाह्य परिस्थितीची देणगी नसून अंतर्मनाच्या वृत्तीची फलश्रुती आहे. जर आपण आपल्या "financial blueprint" मध्ये बदल घडवून आणला, म्हणजेच पैशाबद्दल सकारात्मक विश्वास विकसित केले, तर आपली कृती, निर्णय आणि सवयी हळूहळू त्या दिशेने बदलतात आणि जेव्हा या सवयींमध्ये शिस्त, मितव्यय आणि गुंतवणुकीकडे कल असतो, तेव्हा आपण टिकाऊ श्रीमंती निर्माण करू शकतो.

कर्जमुक्त जीवन

आर्थिक स्वातंत्र्य ही प्रत्येक व्यक्तीची इच्छा असते, पण बहुतेक वेळा कर्जामुळे ही इच्छा अपूर्ण राहते. कर्ज हे केवळ आर्थिक बंधन नसून ते मानसिक ताण, नात्यांमधील तणाव, आणि भविष्यातील संधींवर मर्यादा आणणारे असते. म्हणूनच अमेरिकन आर्थिक सल्लागार डेव राम्से यांनी आपल्या The Total Money Makeover (2003) या पुस्तकात कर्जमुक्त जीवनाकडे जाण्यासाठी एक अत्यंत व्यावहारिक आणि टप्प्याटप्प्याने अमलात आणता येईल अशी पद्धत सांगितली आहे. ही पद्धत त्यांनी “Baby Steps” या नावाने मांडली आहे.

अ. Baby Steps म्हणजे काय?

डेव राम्से यांच्या मते आर्थिक बदल एका रात्रीत घडत नाही. त्यासाठी सातत्य, शिस्त आणि टप्प्याटप्प्याने कृती करावी लागते. म्हणूनच त्यांनी सात पायर्‍यांचा (Baby Steps) आराखडा तयार केला. या पायर्‍यांचा उपयोग करून कुणीही व्यक्ती लहान सुरुवात करून हळूहळू मोठा बदल घडवू शकते.

ब. सात पायर्‍या (Baby Steps)

• 1. $1000 (किंवा स्थानिक परिस्थितीनुसार आवश्यक रक्कम) इतका आपत्कालीन निधी जमवा. या टप्प्यात मुख्य भर असा की अनपेक्षित प्रसंग (उदा. गाडी बिघडणे, वैद्यकीय खर्च, दुरुस्ती) आल्यावर लोक पुन्हा कर्ज काढतात. आपत्कालीन निधी तयार केल्याने कर्जाकडे वळण्याची गरज राहत नाही.
• उदाहरण: एखाद्या व्यक्तीच्या गाडीला अचानक दुरुस्ती लागली आणि त्याने क्रेडिट कार्ड न वापरता आपत्कालीन निधीतून खर्च भागवला, तर तो नवीन कर्ज टाळू शकतो.
• 2. ‘Debt Snowball’ पद्धतीने सर्व लहान-मोठे कर्ज फेडा. राम्से म्हणतात की कर्ज कमी करताना व्याजदर न पाहता सर्वांत लहान कर्ज आधी फेडावे. कारण लहान कर्ज फेडल्याने मानसिक समाधान आणि प्रेरणा मिळते. एक कर्ज फेडल्यावर उरलेली रक्कम पुढच्या कर्जासाठी वापरली जाते, आणि अशा रीतीने ‘स्नोबॉल’ वाढत जातो.
• उदाहरण: जर एखाद्याकडे ₹10,000, ₹25,000, आणि ₹70,000 अशी तीन कर्जे असतील, तर तो आधी ₹10,000 फेडतो. त्यामुळे त्याला आत्मविश्वास मिळतो आणि उरलेले पैसे मोठ्या कर्जासाठी वापरू शकतो.
• 3. तीन ते सहा महिन्यांचा खर्च भागेल इतका आपत्कालीन निधी तयार करा. ही बचत दीर्घकालीन सुरक्षिततेसाठी आवश्यक आहे. अचानक नोकरी गेली, आजारपण आले किंवा मोठे खर्च उभे राहिले तर हा निधी उपयोगी पडतो. संशोधन दाखवते की आपत्कालीन निधी असलेल्या लोकांचे मानसिक आरोग्य तुलनेने चांगले असते.
• 4. घराशिवाय इतर कोणत्याही कर्जासाठी (उदा. क्रेडिट कार्ड, शैक्षणिक कर्ज, वैयक्तिक कर्ज) पैसे देणे थांबवा. कर्जमुक्त जीवनाचे खरे स्वातंत्र्य येथे जाणवू लागते.
• 5. घरखरेदीसाठी कर्ज घेतले असेल तर ते शक्य तितक्या लवकर फेडा. घराचे कर्ज दीर्घकालीन असते, पण ते लवकर फेडल्यास व्याजात लाखो रुपयांची बचत होऊ शकते.
• 6. भविष्यासाठी गुंतवणूक करा. 15% उत्पन्न निवृत्ती निधीत गुंतवा. आर्थिक स्वातंत्र्य फक्त वर्तमानासाठी नाही, तर वृद्धावस्थेतही ते महत्त्वाचे आहे.
• 7. दानधर्म आणि संपत्तीचा उपयोग समाजासाठी करा. राम्से म्हणतात, खरी श्रीमंती ही फक्त स्वतःसाठी खर्च करण्यात नाही तर इतरांसाठी उपयोगी पडण्यात देखील आहे.

क. कर्जमुक्त जीवनाचे मानसिक फायदे

कर्ज फेडल्यानंतर फक्त आर्थिक नाही तर मानसिक परिवर्तन घडते.

• ताण कमी होतो: अमेरिकन सायकोलॉजिकल असोसिएशन (APA) च्या 2019 च्या Stress in America अहवालानुसार, कर्ज हे अमेरिकन लोकांमध्ये ताणाचे सर्वांत मोठे कारण आहे.
• नातेसंबंध सुधारतात: आर्थिक स्थैर्य आल्यावर पती-पत्नीचे नाते अधिक मजबूत होते. डेव राम्से यांचा दावा आहे की त्यांच्या कार्यक्रमाद्वारे कर्जमुक्त झालेल्या जोडप्यांचे वैवाहिक समाधान वाढलेले दिसते.
• स्वतंत्र निर्णयक्षमता वाढते: कर्जमुक्त झाल्यावर व्यक्ती नोकरी, करिअर, आणि जीवनशैली याविषयी अधिक स्वतंत्र निर्णय घेऊ शकते.

ड. उदाहरण (काल्पनिक पण वास्तवाशी जवळचा)

संदीप नावाचा तरुण बँकेत नोकरी करतो. त्याने शिक्षणासाठी घेतलेले कर्ज, क्रेडिट कार्डवरील थकबाकी, आणि गाडीचे कर्ज अशा मिळून सुमारे ₹8 लाखांची देणी होती. प्रत्येक महिन्याला मिळणाऱ्या पगारातून कर्जफेड आणि हप्त्यांमुळे त्याच्याकडे जवळजवळ काहीच उरत नव्हते.

त्याने The Total Money Makeover वाचून ‘Debt Snowball’ पद्धती अवलंबली. सर्वांत आधी त्याने ₹30,000 चं लहान कर्ज फेडलं. त्या यशामुळे त्याला आत्मविश्वास मिळाला. पुढे त्याने मोठ्या कर्जांसाठी जादा तास काम करून, खर्च कमी करून पैसे जमवले. चार वर्षांत त्याने सर्व कर्ज फेडले. आज त्याच्या कडे 6 महिन्यांचा आपत्कालीन निधी आहे, आणि तो निवृत्ती निधीत गुंतवणूक सुरू केली आहे. त्याचं म्हणणं असं “आज माझ्याकडे भरपूर पैसे नसतीलही, पण कर्जमुक्त झाल्यामुळे माझ्या मनात शांतता आहे. आता पैशांवर माझा ताबा आहे, पैशांचा माझ्यावर नाही.”

डेव राम्से यांची The Total Money Makeover ही पद्धत केवळ आर्थिक सूत्रांचा संच नाही, तर ती जीवनशैलीतील बदल घडवणारी साधना आहे. कर्जमुक्त जीवन म्हणजे केवळ हप्ते संपणे नव्हे, तर त्यामागे मनःशांती, स्वातंत्र्य आणि आत्मविश्वास हे लाभही मिळतात. म्हणूनच डेव राम्से यांचे वाक्य प्रसिध्द आहे –

“Live like no one else now, so that later you can live and give like no one else.”

समारोप:

पैसा हा केवळ नोटांचा गठ्ठा किंवा बँक खात्यातील आकडे नाही; तो आपल्या विचारसरणीचा आणि मानसिकतेचा आरसा आहे. मॉर्गन हॉसले म्हणतो तसे, श्रीमंती मिळवणे म्हणजे फक्त जास्त कमाई करणे नव्हे, तर शिस्त आणि संयमाने पैशाचे व्यवस्थापन करणे. रिच डॅड पुअर डॅड मधील शिकवणही अशीच आहे, गरिब मनोवृत्ती पगारावर अवलंबून राहते, तर श्रीमंत मनोवृत्ती पैसा आपल्यासाठी काम करेल अशी व्यवस्था करते. म्हणूनच खरी श्रीमंती बँक खात्यात नसते; ती असते विचारांत, योग्य सवयींमध्ये आणि दीर्घकालीन दृष्टीकोनात.

आपण पैशासाठी आयुष्यभर धडपडू शकतो, पण खरी कसोटी तेव्हा असते जेव्हा पैसा आपल्यासाठी काम करतो. शिस्तबद्ध बचत, हुशारीने गुंतवणूक आणि संयम यामुळेच आर्थिक स्वातंत्र्य मिळते. त्यामुळे प्रत्येकाने स्वतःला हा प्रश्न विचारायला हवा, मी पैशासाठी काम करतो का, की पैसा माझ्यासाठी?

संदर्भ:

Clason, G. S. (2008). The Richest Man in Babylon. Signet.

Eker, T. Harv. (2005). Secrets of the Millionaire Mind: Mastering the Inner Game of Wealth. Harper Business.

Graham, B. (2006). The Intelligent Investor. HarperBusiness Essentials.

Hill, N. (2004). Think and grow rich. Tarcher Perigee.

Housel, M. (2020). The Psychology of Money: Timeless lessons on wealth, greed, and happiness. Harriman House.

Kiyosaki, R. T. (1997). Rich Dad Poor Dad. Warner Books.

Ramsey, D. (2013). The total money makeover: A proven plan for financial fitness. Thomas Nelson.

Rick, S., Cryder, C., & Loewenstein, G. (2008). Tightwads and Spendthrifts. Journal of Consumer Research, 34(6), 767–782.

Robin, V., & Dominguez, J. (1992). Your Money or Your Life: Transforming Your Relationship with Money and Achieving Financial Independence. Penguin.

Schroeder, A. (2008). The Snowball: Warren Buffett and the Business of Life. Bantam.

Sethi, R. (2019). I will teach you to be rich. Workman Publishing. Stanley, T. J., & Danko, W. D. (1996). The millionaire next door: The surprising secrets of America’s wealthy. Longstreet Press.

Stanley, T. J. (2001). The millionaire minds. Andrews McMeel Publishing.

Stanley, T. J., & Danko, W. D. (1996). The Millionaire Next Door: The Surprising Secrets of America’s Wealthy. Longstreet Press.

Vicki, R., & Dominguez, J. (2008). Your money or your life: 9 steps to transforming your relationship with money and achieving financial independence. Penguin.

Zelizer, V. A. (1994). Money on the mind: Toward a cultural sociology of spending. Princeton University Press.