संवेदन |Perception

 

संवेदन (Perception)

मानवाचे जीवन हे इंद्रियांच्या अनुभूतींवर आधारलेले असते. आपल्या सभोवतालच्या जगातील प्रत्येक वस्तू, घटना किंवा परिस्थिती आपण वेदनांच्या माध्यमातून ओळखतो. डोळ्यांनी दिसणारे दृश्य, कानांनी ऐकलेला आवाज, नाकाने आलेला वास, जिभेवर लागणारी चव किंवा त्वचेवर जाणवणारा स्पर्श या सर्व वेदना एकत्र येऊन आपल्या अनुभवविश्वाची निर्मिती करतात. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने संवेदन म्हणजे केवळ वेदनांची नोंद घेणे नव्हे तर त्यांचे आकलन करणे व त्यांना अर्थ देणे हा एक सक्रिय मानसिक प्रक्रिया आहे.

संवेदन म्हणजे काय? (What is Perception?)

मानवाच्या मानसिक प्रक्रियांमध्ये “वेदना” ही एक अत्यंत महत्त्वाची आणि मूलभूत प्रक्रिया आहे. ती आपल्या आजूबाजूच्या जगाशी थेट संपर्क साधण्याचा मार्ग आहे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने संवेदन म्हणजे केवळ इंद्रियांच्या माध्यमातून माहिती घेणे नव्हे, तर त्या माहितीचा अर्थ लावून वस्तू, घटना किंवा परिस्थितीचे एकसंध आकलन तयार करणे होय. E. B. Titchener (1905) यांच्या मते, “Perception is the meaning which we attribute to sensations”, म्हणजेच संवेदन म्हणजे आपण मिळवलेल्या वेदनांना अर्थ देणे. तसेच James J. Gibson (1950) यांनी सांगितल्याप्रमाणे, संवेदन ही “an active process through which the individual picks up information from the environment” आहे, म्हणजे व्यक्ती आपल्या सभोवतालच्या वातावरणातून सक्रियपणे माहिती ग्रहण करते आणि त्या माहितीचा वापर वर्तन घडवण्यासाठी करते.

अवधानावरील प्रकाशझोत |Spotlight Theory of Attention

 

अवधानावरील प्रकाशझोत (Spotlight Theory of Attention)

मानवी बोधन प्रक्रियेत अवधान ही मूलभूत आणि केंद्रस्थानी असलेली प्रक्रिया आहे. आपल्या वेदनेंद्रियांना सतत मोठ्या प्रमाणावर माहिती (stimuli) प्राप्त होत असते, परंतु मेंदूच्या प्रक्रिया करण्याच्या क्षमतेवर मर्यादा असल्याने एकाचवेळी सर्व माहितीवर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते (Broadbent, 1958). म्हणूनच अवधान ही प्रक्रिया निवडक (selective) स्वरूपाची असते, ज्यात काही विशिष्ट उद्दिपकांवर आपले लक्ष केंद्रित केले जाते आणि इतर माहिती तात्पुरती बाजूला ठेवली जाते. या निवडक अवधानाची प्रक्रिया आपल्याला दैनंदिन जीवनात महत्त्वपूर्ण घटकांवर लक्ष केंद्रित करण्यास आणि अप्रासंगिक गोष्टी दुर्लक्षित करण्यास मदत करते. उदाहरणार्थ, गोंगाटमय वातावरणात आपण एखाद्या व्यक्तीशी संवाद साधत असताना तिच्या आवाजाकडे लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि इतर आवाजांकडे दुर्लक्ष करू शकतो. अशा पद्धतीने अवधान हे "गाळणीसारखे" (filter) कार्य करते आणि यामुळे बोधात्मक कार्यक्षमतेत वाढ होते (Eysenck & Keane, 2015). हाच संदर्भ लक्षात घेऊन अवधानाचे विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Spotlight Theory of Attention ही एक महत्त्वपूर्ण व प्रभावी मांडणी आहे.

अवधानाचे बहुविध मॉडेल |Multimode Model of Attention

 

अवधानाचे बहुविध मॉडेल (Multimode Model of Attention)

मानसशास्त्रात "अवधान" ही संकल्पना मानवी बोधात्मक प्रक्रियांच्या मध्यवर्ती मानली जाते. दैनंदिन जीवनात आपण असंख्य उद्दीपकांना सामोरे जातो, परंतु आपल्या वेदनिक प्रणालीकडे सर्व माहिती प्रक्रिया करण्यासाठी अपरिमित क्षमता नसते. त्यामुळे अवधान ही एक प्रकारची फिल्टरिंग यंत्रणा मानली जाते, जी उपलब्ध उद्दीपकांपैकी निवडक माहितीवर लक्ष केंद्रित करते आणि उर्वरित माहिती दुर्लक्षित करते (Anderson, 2010).

अवधानाच्या अभ्यासाचा इतिहास पाहिला असता, संशोधकांनी सुरुवातीला सिंगल-स्टेज मॉडेल्स मांडली. यातील पहिले महत्त्वाचे मॉडेल म्हणजे Broadbent (1958) चे Early Selection Model. या मॉडेलनुसार, माहितीचे फिल्टरिंग सेन्सरी पातळीवरच होते. म्हणजेच, आपली वेदना सर्व उद्दीपकांची प्राथमिक नोंद ठेवते, परंतु केवळ काही माहिती "फिल्टर" होऊन पुढील प्रक्रिया टप्प्यांपर्यंत जाते. या दृष्टिकोनानुसार, आपण ऐकतो किंवा पाहतो त्या सर्व माहितीला संपूर्ण अर्थपूर्ण पातळीवर प्रक्रिया करण्याऐवजी, निवडक माहितीवरच उर्जा खर्च होते (Broadbent, 1958).

याउलट, Deutsch & Deutsch (1963) यांचे Late Selection Model असे प्रतिपादन करते की सर्व माहिती प्रथम अर्थपूर्ण पातळीपर्यंत प्रक्रिया (semantic processing) केली जाते, आणि केवळ अंतिम प्रतिसाद द्यायच्या टप्प्यावर कोणती माहिती महत्त्वाची आहे हे ठरवले जाते. या दृष्टिकोनात मेंदू सर्व उद्दीपकांना काही प्रमाणात समजतो, पण वर्तनात्मक प्रतिक्रिया देण्याआधी निवड केली जाते. म्हणजेच, निवड प्रक्रिया ही उशिराच्या टप्प्यावर घडते (Deutsch & Deutsch, 1963).

या दोन्ही दृष्टिकोनांमध्ये टोकाची मांडणी दिसून येते, Broadbent यांच्या मते फिल्टरिंग खूप लवकर होते, तर Deutsch & Deutsch यांच्या मते फिल्टरिंग खूप उशिरा होते. यामुळे संशोधकांमध्ये अवधानाची नेमकी वेळ आणि स्वरूप याबाबत मतभेद राहिले (Styles, 2006).

या वादाला समतोल दृष्टिकोन देण्याचा प्रयत्न Johnston & Heinz (1978) यांनी त्यांच्या Multimode Model of Attention मध्ये केला. या मॉडेलनुसार अवधान ही एक स्थिर प्रक्रिया नसून, ती लवचिक आहे. म्हणजेच, परिस्थितीनुसार अवधान कधी लवकरच्या टप्प्यावर तर कधी उशिराच्या टप्प्यावर कार्य करू शकते. या मॉडेलने अवधानाच्या अभ्यासात एक नवीन वळण दिले, कारण त्याने पूर्वीच्या दोन्ही टोकाच्या दृष्टिकोनांचा समेट करून, मानवी अवधानाच्या बहुविध आणि गतिशील स्वरूपावर प्रकाश टाकला (Johnston & Heinz, 1978; Eysenck & Keane, 2015).

संसाधन वितरण सिद्धांत |Resource Allocation Theory

 

संसाधन वितरण सिद्धांत (Resource Allocation Theory)

मानवी बोधन प्रणाली ही अत्यंत गुंतागुंतीची असून ती एकाच वेळी अनेक माहिती प्रक्रियांचे नियमन करू शकते. उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती चालत असताना संभाषण करू शकते, किंवा गाडी चालवत असताना संगीत ऐकू शकते. तथापि, या क्षमतेला एक मर्यादा असते. लक्ष देण्याची क्षमता (attention capacity) ही अमर्याद नसून, ती एका ठराविक पातळीपर्यंतच कार्यक्षम असते. म्हणजेच, मनुष्य किती माहितीवर लक्ष केंद्रीत करू शकतो हे ठराविक संसाधनांवर अवलंबून असते. या मर्यादेचा अभ्यास करून मानसशास्त्रज्ञ डॅनियल काह्नेमन (1973) यांनी Resource Allocation Theory अथवा Capacity Model of Attention नावाचा सिद्धांत मांडला. या सिद्धांतानुसार, अवधान ही एखाद्या फिल्टरसारखी न राहता एक मर्यादित उर्जेचा साठा आहे जो परिस्थितीनुसार विविध कार्यांमध्ये विभागला जातो.

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत |Late Selection Models

 

उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत (Late Selection Models)

मानसशास्त्रातील बोधनिक मानसशास्त्र या शाखेत अवधान हा एक अत्यंत महत्त्वाचा विषय मानला जातो. आपल्या वातावरणात असंख्य वेदनिक उद्दीपक एकाच वेळी उपलब्ध असतात, परंतु मनुष्य सर्व उद्दीपकांना प्रतिसाद देऊ शकत नाही. म्हणूनच मेंदू काही निवडक उद्दीपक प्रक्रिया करून त्यावर लक्ष केंद्रीत करतो. प्रश्न असा निर्माण होतो की ही निवड प्रक्रिया नेमकी कधी आणि कुठे घडते? या प्रश्नाचे उत्तर शोधण्यासाठी विविध सिद्धांत मांडले गेले आहेत. त्यामध्ये Deutsch आणि Deutsch (1963) यांचा उत्तर गाळणी निवड सिद्धांत हा महत्त्वाचा मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, निवड प्रक्रिया लवकर न होता उशिरा म्हणजेच माहितीचे संपूर्ण अर्थपूर्ण (semantic) विश्लेषण झाल्यानंतरच घडते. त्यामुळे हा सिद्धांत ब्रॉडबेंट (1958) यांच्या अर्ली सिलेक्शन मॉडेलच्या पूर्णपणे विरोधात उभा राहतो.

क्षीणन सिद्धांत |Attenuation Theory

 

क्षीणन सिद्धांत (Attenuation Theory)

मानसशास्त्रातील अवधान हा विषय अत्यंत अभ्यासपूर्ण आणि गुंतागुंतीचा मानला जातो. दैनंदिन जीवनात एखादी व्यक्ती एकाच वेळी अनेक उद्दिपकांशी (stimuli) संपर्कात येते जसे की, आवाज, दृश्ये, स्पर्श, गंध इत्यादी. तथापि, या सर्व माहितीपैकी केवळ काही निवडक घटकच आपल्या जाणीवपूर्व प्रक्रियेत (conscious processing) पोहोचतात, तर उर्वरित माहिती दुर्लक्षित राहते. याचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी अनेक संशोधकांनी विविध सिद्धांत मांडले आहेत. त्यापैकी Anne Treisman (1964) यांचा क्षीणन सिद्धांत हा अवधानाच्या अभ्यासातील एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

सिद्धांताचा उगम

अवधानाच्या स्वरूपाचा अभ्यास करताना प्रारंभी Donald Broadbent (1958) यांनी Filter Theory मांडली. Broadbent यांच्या मते, वेदन-प्रक्रियेतून येणाऱ्या विविध उद्दिपकांमध्ये एक प्राथमिक स्तरावर फिल्टर (filter mechanism) कार्य करते. या फिल्टरच्या आधारे काही विशिष्ट माहिती निवडली जाते आणि तीच जाणीवेत पोहोचते; तर उर्वरित माहिती पूर्णपणे अवरोधित (blocked) होते. या दृष्टीकोनातून अवधान हे "सर्व-किंवा-काहीच नाही" (all-or-none) पद्धतीने कार्य करते, असे त्यांनी स्पष्ट केले.

गाळणी सिद्धांत |Filter Theory

 

गाळणी सिद्धांत (Filter Theory)

मानसशास्त्रातील बोधनिक दृष्टिकोनानुसार अवाधन हा एक मूलभूत घटक मानला जातो. मानवी मेंदू हा अत्यंत गुंतागुंतीचा असला तरी त्याच्या माहिती प्रक्रियेला ठरावीक मर्यादा आहेत. प्रत्येक क्षणी आपली इंद्रिये दृष्टी, श्रवण, घ्राण, स्वाद आणि स्पर्श पर्यावरणातील असंख्य उद्दिपकांचा मारा अनुभवतात. उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी वाचन करत असताना त्याच्या कानावर गाड्यांचे हॉर्न, लोकांचा बोलण्याचा आवाज, घरातील भांडी वाजण्याचे आवाज असे विविध ध्वनी एकाच वेळी पोहोचतात. पण या सर्वांवर लक्ष केंद्रित करणे अशक्य असते. प्रत्यक्षात तो फक्त पुस्तकातील मजकुरावर लक्ष केंद्रित करू शकतो आणि उर्वरित उद्दीपकाकडे दुर्लक्ष करतो. यावरून असे स्पष्ट होते की मानवी अवधान ही निवडक प्रक्रिया आहे आणि त्याची क्षमता मर्यादित आहे (Eysenck & Keane, 2015).

या निवडकतेमागील प्रक्रिया काय आहे, हे स्पष्ट करण्यासाठी ब्रिटिश मानसशास्त्रज्ञ डोनाल्ड ब्रॉडबेंट यांनी 1958 साली Perception and Communication या ग्रंथात आपला प्रसिद्ध गाळणी सिद्धांत मांडला. या सिद्धांताने "मानवी मेंदू सर्व माहिती एकाच वेळी प्रक्रिया करू शकत नाही; त्यासाठी एक गाळणीसारखी यंत्रणा कार्य करते" ही कल्पना दृढ केली. त्यामुळे अवधानाच्या अभ्यासामध्ये हा सिद्धांत एक क्रांतिकारी टप्पा मानला जातो.

अवधान |Attention

 

अवधान (Attention)

मानसशास्त्राच्या अभ्यासामध्ये अवधान ही संकल्पना अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानली जाते. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण एका क्षणी असंख्य उद्दीपकांना (stimuli) सामोरे जातो; ध्वनी, प्रकाश, गंध, चव, स्पर्श यांसोबतच विचार आणि भावनांचेही उत्तेजन सतत अनुभवास येते. परंतु मनुष्याच्या मानसिक क्षमतेला एकाच वेळी सर्व उद्दिपकावर लक्ष केंद्रित करणे शक्य नसते. या असंख्य अनुभवांमधून एखाद्या निवडक अनुभवाकडे किंवा वस्तूकडे लक्ष केंद्रीत करण्याची क्षमता म्हणजेच अवधान होय. मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून अवधान ही बोधात्मक प्रक्रिया असून ती अध्ययन, स्मरणशक्ती, समस्या सोडवणे, निर्णय घेणे आणि सर्जनशीलता यांसारख्या इतर मानसिक कार्यप्रणालींसाठी आधारभूत ठरते (Anderson, 2010). म्हणूनच बोधनिक मानसशास्त्रात आणि शैक्षणिक मानसशास्त्रात अवधानाला केंद्रस्थानी ठेवले जाते.

अवधानाची व्याख्या

अवधानाबद्दल अनेक मानसशास्त्रज्ञांनी आपापल्या पद्धतीने व्याख्या दिल्या असून त्यामधून या प्रक्रियेचे विविध पैलू समोर येतात.

• प्रथम, विल्यम जेम्स (1890) यांनी अवधानाला बोधन प्रक्रियेतील निवडकता आणि एकाग्रतेची भूमिका अधोरेखित करून व्याख्या दिली. त्यांच्या मते, “अवधान म्हणजे मनाची ती प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये व्यक्ती अनेक अनुभवांपैकी एका अनुभवाची निवड करून त्यावर एकाग्रतेने लक्ष केंद्रित करते.” या व्याख्येतून अवधानाच्या निवडकतेचे स्वरूप स्पष्ट होते.

लाझरस यांचा बोधात्मक मुल्यांकन सिद्धांत |Lazarus’ Cognitive Appraisal Theory

 

लाझरस यांचा बोधात्मक मुल्यांकन सिद्धांत (Lazarus’ Cognitive Appraisal Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात भावना, ताण-तणाव, आणि सामना करण्याच्या पद्धती यांचा अभ्यास महत्त्वपूर्ण ठरतो. या संदर्भात मानसशास्त्रज्ञ रिचर्ड लाझरस यांचे योगदान मूलभूत आहे. त्यांनी मांडलेला बोधात्मक मूल्यमापन सिद्धांत हा भावनांच्या उत्पत्तीबाबतचा एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन मानला जातो. या सिद्धांतानुसार, एखाद्या घटनेच्या परिणामस्वरूप थेट भावना निर्माण होत नाहीत, तर त्या घटनेचे आपण केलेले बोधात्मक मूल्यांकनच आपल्या भावनिक प्रतिसादाचे प्रमुख कारण असते.

सिद्धांताचा गाभा

लाझरस यांच्या मते, भावना या केवळ बाह्य परिस्थितींचे यांत्रिक परिणाम नसतात, तर त्या आपल्या बोधात्मक प्रक्रियांवर आधारित असतात. म्हणजेच, एखादी घटना घडते तेव्हा आपण त्या घटनेला कोणते अर्थ, मूल्य, लाभ किंवा धोका जोडतो, यावर आपल्या भावनिक अनुभवाचा पाया ठरतो (Lazarus, 1991). उदाहरणार्थ, जर एखाद्या व्यक्तीला नोकरीच्या मुलाखतीचे बोलावणे आले, तर तो प्रसंग एका व्यक्तीला संधी वाटू शकतो व त्यातून आनंद, उत्सुकता निर्माण होऊ शकते; तर दुसऱ्या व्यक्तीला तोच प्रसंग धोका किंवा ताण वाटू शकतो, ज्यामुळे चिंता व भीती निर्माण होते.

या सिद्धांताचा मुख्य संदेश असा आहे की घटना स्वतःपेक्षा त्या घटनेला दिलेला अर्थ हा भावनांचा मुख्य निर्धारक आहे. भावना ही प्रतिक्रिया केवळ जैविक प्रक्रियेतून उत्पन्न न होता ती सामाजिक, वैयक्तिक अनुभव आणि बोधात्मक प्रक्रियांवर अवलंबून असते (Smith & Lazarus, 1990).

शॅक्टर–सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत (Schachter-Singer Two-Factor Theory)

 

शॅक्टर–सिंगर द्वि-घटक सिद्धांत (Schachter-Singer Two-Factor Theory)

भावना हा मानसशास्त्रातील अत्यंत गुंतागुंतीचा विषय आहे. 19व्या शतकापासून मानसशास्त्रज्ञांनी विविध सिद्धांत मांडून भावनांचे स्वरूप, त्यांची निर्मिती आणि परिणाम समजावून घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. या पार्श्वभूमीवर स्टॅन्ली शॅक्टर आणि जेरोम ई. सिंगर यांनी 1962 मध्ये प्रस्तावित केलेला द्वि-घटक सिद्धांत अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानला जातो. या सिद्धांतात भावनांच्या निर्मितीत शारीरिक उत्तेजना आणि बोधात्मक लेबलिंग या दोन घटकांचा परस्परसंबंध अधोरेखित केला गेला आहे. यामुळे हा सिद्धांत पूर्वीच्या केवळ शारीरिक किंवा केवळ मानसिक घटकांवर भर देणाऱ्या सिद्धांतांपेक्षा अधिक संतुलित व वास्तवदर्शी ठरतो.

कॅनन-बार्ड सिद्धांत |Cannon-Bard Theory

 

कॅनन-बार्ड सिद्धांत (Cannon-Bard Theory)

भावनांचा अभ्यास हा मानसशास्त्राच्या इतिहासात एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि गुंतागुंतीचा विषय राहिला आहे. मानवी भावना नेमक्या कशा उत्पन्न होतात, त्यांचा शारीरिक प्रतिक्रिया यांच्याशी काय संबंध असतो, आणि या दोन्ही प्रक्रिया कोणत्या क्रमाने घडतात, हा प्रश्न विविध मानसशास्त्रज्ञ आणि शरीरक्रियाशास्त्रज्ञांनी वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून अभ्यासला आहे. या संदर्भात वाल्टर बी. कॅनन आणि फिलिप बार्ड यांनी मांडलेला कॅनन-बार्ड सिद्धांत हा भावनांच्या वैज्ञानिक अभ्यासातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा मानला जातो.

19व्या शतकाच्या उत्तरार्धात व 20व्या शतकाच्या सुरुवातीस भावनांचे स्पष्टीकरण करण्याचा सर्वात प्रभावी सिद्धांत म्हणजे जेम्स-लॅंग सिद्धांत होता. या सिद्धांतानुसार, प्रथम एखाद्या उद्दिपकाला प्रतिसाद म्हणून शरीरात बदल (उदा. हृदयाचे ठोके वेगाने होणे, स्नायू ताणणे, घाम येणे) होतात आणि या शारीरिक प्रतिक्रियांमुळे आपण भावना अनुभवतो. उदाहरणार्थ, "आपले हृदय वेगाने धडधडते म्हणून आपल्याला भीती वाटते" असे या सिद्धांताचे साधे रूप स्पष्ट करता येईल (James, 1884; Lange, 1885).

जेम्स-लँग सिद्धांत |James-Lange Theory

 

जेम्स-लँग सिद्धांत (James-Lange Theory)

भावनांचा अभ्यास मानसशास्त्रातील एक अत्यंत महत्त्वाचा व गुंतागुंतीचा विषय आहे. भावनांचा उगम, त्यांची अभिव्यक्ती आणि शारीरिक तसेच मानसिक घटकांशी असलेले त्यांचे नाते या सर्वांचा सखोल अभ्यास १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात सुरू झाला. ह्याच काळात अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ विल्यम जेम्स (William James, 1842–1910) आणि डॅनिश शरीरशास्त्रज्ञ कार्ल लँग (Carl Lange, 1834–1900) यांनी जवळजवळ एकाच वेळी, स्वतंत्रपणे, भावनांचा एक महत्त्वपूर्ण सिद्धांत मांडला, जो पुढे जेम्स-लँग सिद्धांत (James-Lange Theory of Emotion) या नावाने ओळखला जाऊ लागला.

सिद्धांताची मांडणी (James-Lange Theory of Emotion)

जेम्स-लँग सिद्धांत हा भावनांच्या मानसशास्त्रीय अभ्यासातील एक क्रांतिकारी दृष्टिकोन मानला जातो. या सिद्धांताचा मुख्य गाभा असा आहे की भावना या शारीरिक बदलांनंतर निर्माण होतात, आधी नाही (James, 1884; Lange, 1885). म्हणजेच, भावनिक अनुभव हा थेट बाह्य घटनेमुळे न होता, त्या घटनेने शरीरात निर्माण केलेल्या जैविक प्रतिसादांच्या जाणिवेमुळे निर्माण होतो.

भावना |Emotion

 

भावना (Emotion)

मानवी जीवनाचे स्वरूप केवळ विचार, निर्णयक्षमता आणि कृती यांवर आधारित नसून त्यामध्ये भावनांचा देखील अतिशय महत्त्वपूर्ण सहभाग असतो. तत्त्वज्ञानी आणि मानसशास्त्रज्ञांनी मनुष्याला “rational animal” म्हणजे विचार करणारा प्राणी असे संबोधले आहे, परंतु तो त्याचवेळी “emotional being” म्हणजे भावना अनुभवणारा प्राणी देखील आहे. दैनंदिन जीवनातील निर्णय, सामाजिक नातेसंबंध, सर्जनशीलता, प्रेरणा, ताण-तणाव व्यवस्थापन आणि मानसिक आरोग्य यावर भावनांचा थेट परिणाम दिसून येतो (Izard, 2010). उदाहरणार्थ, आनंदाची भावना आपल्याला नातेसंबंध दृढ करण्यात मदत करते, तर भीती ही आपल्याला धोक्यापासून सावध करते. अशा प्रकारे भावना या मानवी जीवनाच्या गुणवत्तेला आकार देणाऱ्या मुख्य मानसशास्त्रीय प्रक्रिया आहेत. त्यामुळेच मानसशास्त्र, समाजशास्त्र आणि आरोग्यविज्ञान या क्षेत्रांमध्ये भावनांच्या अभ्यासाला विशेष स्थान आहे (Gross, 2015).

भावनांची व्याख्या

भावना म्हणजे विशिष्ट अंतर्गत (internal) किंवा बाह्य (external) परिस्थितीला दिलेली मानसिक, शारीरिक आणि वर्तनात्मक प्रतिक्रिया होय. या प्रतिक्रिया सहसा अल्पकाळ टिकणाऱ्या असतात, पण त्यांचा व्यक्तीच्या वर्तनावर त्वरित परिणाम होतो (Scherer, 2005). उदाहरणार्थ, परीक्षा हॉलमध्ये प्रवेश करताना विद्यार्थ्याला जाणवलेली भीती ही एक भावनिक प्रतिक्रिया आहे जी त्याच्या कामगिरीवर प्रभाव टाकू शकते.

लॉरेन्स कोहलबर्गची नैतिक विकास उपपत्ति |Theory of Moral Development

 

लॉरेन्स कोहलबर्गची नैतिक विकास उपपत्ति (Theory of Moral Development)

मानवास केवळ जैविक अस्तित्व नसून सामाजिक, सांस्कृतिक आणि नैतिक मूल्यांनी आकारलेला जटिल प्राणी आहे. त्याच्या वर्तनामागील प्रेरणा केवळ जैविक गरजा पूर्ण करण्यापुरती मर्यादित नसून समाजमान्य नियम, नैतिक संकल्पना आणि सांस्कृतिक अपेक्षांवर देखील अवलंबून असते. नैतिकता ही अशी संकल्पना आहे जी मानवी वर्तनास मार्गदर्शन करते आणि योग्य-अयोग्य याचा भेद स्पष्ट करण्यास मदत करते. नैतिकता व्यक्तीला सामाजिक जीवन जगण्यासाठी दिशा दाखवते तसेच समाजात न्याय, सहकार्य आणि शिस्त राखण्यासाठी आवश्यक ठरते (Gibbs, 2014).

या संदर्भात, अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ लॉरेन्स कोहलबर्ग (1927–1987) यांनी नैतिक विकास उपपत्ती मांडली. या उपपत्तीमुळे मानवी नैतिक विचारांची वाढ ही टप्प्याटप्प्याने कशी घडते, व्यक्ती समाजमान्य नियमांपासून सार्वत्रिक नैतिक तत्त्वांपर्यंत कशी प्रगती करू शकते हे स्पष्ट झाले (Kohlberg, 1981). कोहलबर्ग यांच्या कार्यामुळे शैक्षणिक मानसशास्त्र, समाजशास्त्र, न्यायशास्त्र आणि नैतिक शिक्षण या सर्व क्षेत्रांत एक नवा दृष्टीकोन मिळाला.

जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती |Cognitive Developmental Theory

 

जीन पियाजेची बोधनिक विकास उपपत्ती (Cognitive Developmental Theory)

मानवाचा बौद्धिक विकास हा मानसशास्त्रातील एक मूलभूत आणि गुंतागुंतीचा प्रश्न मानला जातो. विचारशक्ती कशी परिपक्व होते, स्मृती व तर्कबुद्धी कशी विकसित होते, तसेच मुलं जगाकडे पाहण्याची दृष्टी हळूहळू कशी बदलतात, हे समजून घेण्यासाठी विविध मानसशास्त्रज्ञांनी प्रयत्न केले आहेत. यामध्ये जीन पियाजे (1896–1980) हे नाव अग्रक्रमाने घेतले जाते. पियाजे हे मूळचे स्विस जीवशास्त्रज्ञ असून त्यांनी मुलांच्या विकास प्रक्रियेचा अभ्यास जीवशास्त्रीय दृष्टिकोनातून सुरू केला; परंतु हळूहळू त्यांचे लक्ष मानसशास्त्राकडे वळले. त्यांनी मुलांशी प्रत्यक्ष संवाद साधून, निरीक्षण करून आणि त्यांच्यावर प्रयोग करून त्यांच्या विचार करण्याच्या पद्धतीचा सखोल अभ्यास केला. पियाजे यांनी मांडलेली बोधनिक विकास उपपत्ती ही मुलांच्या बोधनिक उत्क्रांतीचे वैज्ञानिक स्पष्टीकरण करणारी ठरली आणि त्यामुळे ती बोधनिक मानसशास्त्राच्या पायाभूत संकल्पनांपैकी एक मानली जाते (Piaget, 1952).

पियाजेचे मूलभूत विचार

पियाजे यांनी मांडले की मुलं ही "लहान प्रौढ" (mini adults) नसतात. म्हणजेच, मुलांची बौद्धिक रचना आणि विचार करण्याची पद्धत ही प्रौढांपेक्षा पूर्णपणे वेगळी असते. प्रौढांचा विचार प्रामुख्याने तार्किक व सुसंगत असतो, परंतु मुलं विचार करताना अधिक प्रत्यक्षानुभवांवर आधारित, एकांगी व कधी कधी काल्पनिक दृष्टिकोन स्वीकारतात (Inhelder & Piaget, 1958). त्यामुळे मुलांच्या विचारप्रक्रियेचा अभ्यास करण्यासाठी त्यांना केवळ अपूर्ण प्रौढ मानून चालत नाही, तर स्वतंत्र विकासाच्या टप्प्यांवर कार्यरत असणारे सक्रिय शिकणारे प्राणी मानावे लागते.

एरिक एरिक्सनची मनोसामाजिक उपपत्ती |Psychosocial Theory

 

एरिक एरिक्सनची मनोसामाजिक उपपत्ती (Psychosocial Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात मानवी विकासाचा अभ्यास हा एक मूलभूत व केंद्रीय विषय राहिला आहे. सिग्मंड फ्रॉईड यांनी व्यक्तिमत्वाचा विकास मनोलैंगिक टप्प्यांवर आधारित असल्याचे प्रतिपादन केले, ज्यात जैविक प्रवृत्ती आणि अबोध मनाचा प्रभाव मध्यवर्ती मानला गेला. तथापि, फ्रॉईड यांच्या सिद्धांतात सामाजिक व सांस्कृतिक घटकांना फारसे स्थान नव्हते. या मर्यादेवर उपाय म्हणून एरिक एरिक्सन (1902–1994) यांनी मनोसामाजिक विकासाची उपपत्ती मांडली. एरिक्सन यांनी व्यक्तिमत्वनिर्मिती ही केवळ लहानपणापुरती मर्यादित नसून ती संपूर्ण आयुष्यभर चालणारी एक गतिशील प्रक्रिया असल्याचे स्पष्ट केले (Erikson, 1950). या सिद्धांताने मानसशास्त्रात व्यक्तीच्या विकासाचा अभ्यास करण्यासाठी सामाजिक संबंध, सांस्कृतिक मूल्ये आणि पर्यावरणीय परिस्थिती यांना महत्त्वपूर्ण स्थान मिळवून दिले. त्यामुळे एरिक्सनचा दृष्टिकोन केवळ जैविक किंवा अबोध प्रवृत्तींपलीकडे जाऊन, व्यक्तीच्या सामाजिक संदर्भात तिच्या विकासाला समजून घेण्याचा एक व्यापक चौकट उपलब्ध करून देतो (Shaffer & Kipp, 2014).

सिग्मंड फ्रॉइडची मनोलैंगिक उपपत्ती |Psychosexual Theory

 

सिग्मंड फ्रॉइडची मनोलैंगिक उपपत्ती (Psychosexual Theory)

मानसशास्त्राच्या इतिहासात सिग्मंड फ्रॉइड (1856–1939) हे नाव अत्यंत प्रभावी मानले जाते. त्यांनी मानवी वर्तन, स्वप्ने, मानसिक विकार यांचा सखोल अभ्यास करून मनोविश्लेषण (Psychoanalysis) या स्वतंत्र मानसशास्त्रीय प्रवाहाची निर्मिती केली. फ्रॉइड यांच्या मते मानवी व्यक्तिमत्त्व हे केवळ बोध विचारांवर (Conscious Thoughts) आधारित नसून त्यामागे अबोध मन (Unconscious Mind) आणि दडपलेली इच्छा (Repressed Desires) यांचीही महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. त्यांनी इदम-अहंम-पराहंम (Id, Ego, Superego) ही व्यक्तिमत्त्वाची त्रिसूत्री रचना, तसेच स्वप्न विश्लेषण (Dream Analysis) यांचा पाया घालून मानवी मनाच्या गुंतागुंतीचा शोध लावण्याचा प्रयत्न केला. या सर्वांबरोबरच त्यांनी मांडलेली मनोलैंगिक उपपत्ती ही व्यक्तिमत्त्व विकासाविषयीची त्यांची सर्वात वादग्रस्त परंतु प्रभावी मांडणी मानली जाते.

फ्रॉइड यांच्या मते मानवी व्यक्तिमत्त्वाचा पाया आयुष्यातील सुरुवातीच्या काही वर्षांतच रचला जातो. त्यांनी असे प्रतिपादन केले की, बालकाच्या विकास प्रक्रियेत एक विशिष्ट जैव-ऊर्जा (Psychic Energy) सतत कार्यरत असते. ही ऊर्जा म्हणजेच लिबिडो जी लैंगिक इच्छेशी निगडित असते. लिबिडो ही केवळ लैंगिकतेपुरती मर्यादित नसून, ती जीवनशक्ती (Life Force) किंवा आनंदप्राप्तीची प्रेरणा आहे, जी बालकाच्या विविध शारीरिक संवेदनशील भागांतून प्रकट होत असते. फ्रॉइड यांनी सुचवले की व्यक्तिमत्त्वाची घडण या उर्जेच्या प्रवाहावर, तिच्या समाधानावर आणि तिला मिळणाऱ्या अडथळ्यांवर अवलंबून असते.

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन |Trial and Error Learning

 

प्रयत्न-प्रमाद अध्ययन (Trial and Error Learning)

मानव आणि प्राणी यांच्यात शिकण्याची प्रक्रिया ही नैसर्गिक असून तिचे विविध प्रकार मानसशास्त्रात अभ्यासले गेले आहेत. शिकणे म्हणजे अनुभवातून वर्तनात होणारा तुलनेने स्थायी बदल अशी व्याख्या करता येते (Hilgard & Bower, 1966). या संदर्भात "प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन" ही शिकण्याची सर्वात जुनी आणि प्रभावी पद्धत मानली जाते. या पद्धतीत एखादी व्यक्ती किंवा प्राणी नवीन कार्य करण्याचा प्रयत्न करतो, त्या प्रक्रियेत अनेक चुका (प्रमाद) घडतात, परंतु त्या चुका सुधारत तो हळूहळू योग्य प्रतिसादाकडे पोहोचतो. या प्रक्रियेत प्रत्येक चुकीचा अनुभव हा नवीन शिकण्याचा आधार ठरतो (Thorndike, 1911). उदाहरणार्थ, एखाद्या बालकाला नवीन खेळणे चालवायचे असेल तर तो विविध बटणे दाबतो, काही चुकीच्या कृतींमुळे खेळणे सुरू होत नाही, पण अखेरीस योग्य बटण दाबल्यावर त्याला समाधानकारक परिणाम मिळतो. हा अनुभव त्याला पुढील वेळी थेट योग्य प्रतिसाद देण्यास मदत करतो. म्हणूनच, प्रयत्न आणि प्रमाद अध्ययन हे मानवी तसेच प्राणीविश्वातील वर्तन समजून घेण्यासाठी मूलभूत आधार मानले जाते.

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन |Observational Learning / Social Learning

 

निरीक्षणावर आधारित अध्ययन (Observational Learning / Social Learning)

मानवी जीवनातील शिक्षण ही अखंडित व सतत चालणारी प्रक्रिया आहे. शैशवावस्थेतून प्रौढावस्थेपर्यंत व्यक्ती विविध प्रकारच्या शिकण्याच्या पद्धतींचा अनुभव घेत असते. वर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञांनी (behaviourist) दीर्घकाळ प्रयत्न–प्रमाद, प्रत्यक्ष अनुभव किंवा अभिजात व साधक अभिसंधान (classical and operant conditioning) यावर आधारित शिकण्याच्या सिद्धांतांचा अभ्यास केला आहे. मात्र वास्तव जीवनात माणूस केवळ स्वतःच्या अनुभवातूनच शिकत नाही; तर तो इतरांच्या कृती, त्यांचे यश–अपयश, वर्तनाचे परिणाम यांचे निरीक्षण करून देखील शिकतो. या प्रक्रियेला निरीक्षणावर आधारित अध्ययन किंवा सामाजिक अध्ययन असे म्हटले आहे.

मानसशास्त्रज्ञ अल्बर्ट बँडुरा यांनी या प्रक्रियेला वैज्ञानिक स्वरूप दिले आणि त्यांच्या सामाजिक अध्ययन सिद्धांतामुळे निरीक्षणावर आधारित अध्ययनाला मानसशास्त्रात व समाजशास्त्रात विशेष मान्यता मिळाली. बँडुराच्या मते, माणूस केवळ प्रत्यक्ष अनुभवावर अवलंबून राहिला असता तर मानवी विकासाची गती खूपच संथ राहिली असती; परंतु निरीक्षणावर आधारित अध्ययनामुळे समाजातील सांस्कृतिक, नैतिक आणि शैक्षणिक मूल्ये एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे सहजतेने हस्तांतरित होतात (Bandura, 1986).

अभिसंधान अध्ययन |Conditioning Learning

 

अभिसंधान अध्ययन (Conditioning Learning)

मानव व प्राणी यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेत अनुभव व पर्यावरणाशी केलेली परस्परसंवादाची पद्धत अत्यंत महत्त्वाची असते. मानसशास्त्रात शिकण्याच्या प्रक्रियेचा अभ्यास करताना संशोधकांनी अनेक पद्धतींचा शोध लावला, त्यात अभिसंधान अध्ययन ही प्रक्रिया विशेष महत्त्वाची आहे. या पद्धतीत एखाद्या नवीन उद्दीपकास (Stimulus) विशिष्ट प्रतिसादाशी (Response) जोडले जाते. या माध्यमातून वर्तनात अपेक्षित बदल घडवून आणता येतो.

अभिसंधान अध्ययनाची संकल्पना

अभिसंधान म्हणजे एखाद्या व्यक्ती किंवा प्राण्याला विशिष्ट परिस्थितीशी, उद्दीपकाशी किंवा घटनेशी सवयीने किंवा शिकण्याच्या प्रक्रियेतून बांधून ठेवणे. ही प्रक्रिया "उद्दीपक-प्रतिसाद संबंध" (Stimulus-Response Association) या तत्त्वावर आधारित आहे. म्हणजेच, पूर्वी असंबंधित असलेले उद्दीपक आणि प्रतिसाद यांच्यात संबंध निर्माण करून शिकणे.

संलग्नता/आसक्ती सिद्धांत |Attachment Theory

 

संलग्नता/आसक्ती सिद्धांत (Attachment Theory)

मानव हा मूलतः सामाजिक प्राणी आहे आणि त्याचे जीवनमान, भावनिक आरोग्य व सामाजिक परस्परसंवाद हे इतरांशी असलेल्या संबंधावर अवलंबून असतात. बालक जन्मल्यापासूनच आई, वडील किंवा काळजीवाहक यांच्याशी तो भावनिक नातेसंबंध निर्माण करू लागतो. या नातेसंबंधांमुळे त्याला सुरक्षिततेची जाणीव, प्रेमाची अनुभूती आणि जगण्याचा आधार मिळतो. मानसशास्त्राच्या क्षेत्रात या भावनिक व सामाजिक बंधांना “संलग्नता” (Attachment) किंवा “आसक्ती” असे संबोधले जाते. संलग्नता म्हणजे केवळ एक भावनिक नाते नसून ती एक मानसिक संरचना आहे, जी व्यक्तीच्या संपूर्ण आयुष्यात व्यक्तिमत्त्व विकास, नातेसंबंध आणि मानसिक आरोग्यावर खोलवर परिणाम करते (Ainsworth & Bowlby, 1991).

संलग्नतेचा अभ्यास करणारा सर्वात महत्त्वाचा सिद्धांत म्हणजे जॉन बॉल्बी आणि मेरी एन्सवर्थ यांनी विकसित केलेला संलग्नता सिद्धांत. या सिद्धांताने बालविकास मानसशास्त्रात नवा दृष्टीकोन दिला. विशेषतः बालक-पालक संबंध हे व्यक्तिमत्त्व विकासासाठी किती निर्णायक असतात, हे या सिद्धांतातून अधोरेखित झाले (Bretherton, 1992).

बोधनिक अध्ययन |Cognitive Learning

 

बोधनिक अध्ययन (Cognitive Learning)

मानव हा मुळातच शिकणारा प्राणी आहे. शिक्षण ही केवळ सराव, चूका आणि शिका किंवा अनुकरण यावर आधारित प्रक्रिया नसून ती खोलवर मानसिक सहभागातून घडणारी प्रक्रिया आहे. शिकताना व्यक्ती विचार, तर्क, स्मृती, संवेदन, अवधान, निरीक्षण आणि अंतर्दृष्टी यांसारख्या बोधनिक प्रक्रियांना सक्रिय करते (Neisser, 1967). उदाहरणार्थ, एखादा विद्यार्थी गणितातील समस्या सोडविताना केवळ पायऱ्या पाठ करत नाही, तर त्या पायऱ्यांमागील तर्क समजून घेतो आणि त्याला नव्या समस्यांवर लागू करतो. यावरून असे दिसते की शिक्षण हा केवळ बाह्य वर्तनबदलाचा परिणाम नसून त्यामागील मानसिक रचनेतील आणि माहितीप्रक्रियेत झालेला बदल असतो. म्हणूनच मानसिक प्रक्रियांना केंद्रस्थानी ठेवणारी शिकण्याची पद्धत म्हणजे बोधनिक अध्ययन होय (Woolfolk, 2016).

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन |Experiential Learning

 

अनुभवाधिष्टीत अध्ययन (Experiential Learning)

शिक्षण ही केवळ माहिती देणे, पाठांतर करणे किंवा परीक्षेत गुण मिळवणे या मर्यादित चौकटीत बसवता येत नाही. खऱ्या अर्थाने शिक्षण म्हणजे व्यक्तीच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचा विकास आणि जीवनोपयोगी कौशल्यांचा अभ्यास होय. पारंपरिक शिक्षणात बहुतेक वेळा विद्यार्थ्याला निष्क्रिय ऐकणारा (Passive Listener) मानले जाते, तर अनुभवाधारित अध्ययनात विद्यार्थ्याला शिकण्याच्या प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी (Active Participant) म्हणून पाहिले जाते. आधुनिक शैक्षणिक तत्त्वज्ञानानुसार विद्यार्थ्याने प्रत्यक्ष जीवनातील परिस्थितींमधून, कृतीतून, प्रयोगातून आणि चिंतनातून शिकलेले ज्ञान अधिक सखोल आणि टिकाऊ ठरते (Dewey, 1938). त्यामुळेच अनुभवाधारित अध्ययन हे आजच्या काळात आवश्यक व उपयुक्त शैक्षणिक दृष्टिकोन ठरले आहे.

अध्ययन/ शिकणे |Learning

 

अध्ययन (Learning)

मानवी जीवनाचा पाया म्हणजे अध्ययन होय. मनुष्य जन्माला येतो तेव्हा तो अनेक बाबतीत अपूर्ण असतो, परंतु त्याच्याकडे असलेल्या शिकण्याच्या क्षमतेमुळे तो आपले आयुष्य घडवतो. बालपणापासून वृद्धावस्थेपर्यंत व्यक्ती सतत शिकत राहते. प्रत्येक अनुभव, प्रत्येक घटना, प्रत्येक सामाजिक आंतरक्रिया आणि प्रत्येक मानसिक प्रक्रिया हे त्याच्यासाठी एक नवीन शिकण्याचे साधन ठरते. उदाहरणार्थ, चालणे, बोलणे, वाचन, लेखन यांसारख्या मूलभूत कौशल्यांपासून ते तंत्रज्ञान वापरणे, व्यावसायिक कौशल्ये आत्मसात करणे किंवा सामाजिक मूल्ये स्वीकारणे ही सर्व शिकण्याचीच रूपे आहेत. म्हणूनच मानसशास्त्रज्ञ अध्ययनाला सतत चालणारी प्रक्रिया (Continuous Process) मानतात (Hilgard & Bower, 1975). अध्ययन ही केवळ शालेय किंवा औपचारिक शिक्षणापुरती मर्यादित प्रक्रिया नसून जीवनातील सर्वच अनुभवांतून ती घडत असते. यामुळेच अध्ययन हा केवळ ज्ञान मिळवण्याचा मार्ग नसून व्यक्तिमत्त्वाच्या सर्वांगीण घडणीत महत्त्वपूर्ण घटक ठरतो.

स्मृती सुधार तंत्रे |Improve Memory Effectively

स्मृती सुधार तंत्रे (Improve Memory Effectively)

मानवी जीवनात स्मृती ही बुद्धीच्या कार्यप्रणालीचा एक महत्त्वपूर्ण घटक आहे. शिक्षण, व्यवसाय, नातेसंबंध आणि दैनंदिन जीवनातील लहानमोठ्या कामांसाठी स्मरणशक्तीची भूमिका अत्यंत निर्णायक ठरते. परंतु विस्मरण, एकाग्रतेचा अभाव, माहितीचे overload, मानसिक ताणतणाव यामुळे स्मृती कमी होऊ लागते. मानसशास्त्रज्ञ, न्यूरोसायन्स तज्ज्ञ आणि शिक्षणतज्ज्ञांनी स्मृती सुधारण्यासाठी अनेक प्रभावी तंत्रांचा अभ्यास केला आहे.

1. अवधान/लक्ष केंद्रीकरण (Attention and Focus)

स्मरणशक्तीच्या कार्यप्रणालीमध्ये लक्ष केंद्रीकरण (attention) ही सर्वात महत्त्वाची पायरी मानली जाते. आपण एखाद्या गोष्टीकडे कितपत लक्ष देतो यावरच ती माहिती अल्पकालीन स्मृतीत टिकते आणि त्यानंतर दीर्घकालीन स्मृतीत साठवली जाण्याची शक्यता ठरते (Craik & Lockhart, 1972). मानसशास्त्रातील Levels of Processing Theory नुसार, सखोल पातळीवर दिलेले लक्ष आणि अर्थपूर्ण प्रक्रिया ही माहिती दीर्घकाळासाठी लक्षात ठेवण्यास मदत करते. जर अभ्यास करताना किंवा दैनंदिन कार्य करताना लक्ष विचलित झाले, तर माहिती पृष्ठभागी प्रक्रिया (shallow processing) होते आणि विस्मरणाची गती वाढते.